Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

wordt het eerst door de industriële revolutie aangetast en aan de mens wordt behalve de nieuwe
arbeid van het controleren van de machine en het met de hand verbeteren van de fouten, aanvankelijk
nog de zuiver mechanische rol van drijfkracht overgelaten. Aan de andere kant zullen bij
werktuigen, waarbij de mens van het begin af aan slechts als eenvoudige drijfkracht functioneerde
(zoals bij het draaien van de molenkruk,[92] bij het pompen, bij het hanteren van de blaasbalg,
bij het stampen van de mortier, enzovoort) spoedig dieren, water en wind[93] als drijfkracht worden
gebruikt. Deze werktuigen veranderden gedurende en in enkele gevallen reeds lang vóór de
manufactuurperiode in machines, maar zij brachten geen revolutie in de productiewijze teweeg.
Dat zij zelfs in de vorm van handwerktuigen reeds machines waren, bleek in de periode van de
grootindustrie. De pompen bijvoorbeeld, waarmee de Hollanders in 1836-37 de Haarlemmermeer
leegpompten, waren volgens het normale principe geconstrueerd, maar hun cilinders werden
voortbewogen door enorme stoommachines in plaats van door mensenhanden. De gewone en
zeer gebrekkige blaasbalg van de smid wordt in Engeland soms alleen nog maar door een verbinding
met een stoommachine in een mechanische luchtpomp veranderd. De stoommachine zelf,
zoals deze tijdens de manufactuurperiode tegen het einde van de zeventiende eeuw werd uitgevonden
en tot de jaren 80 van de achttiende eeuw bleef bestaan,[94] veroorzaakte geen industriële
revolutie. Het was eerder omgekeerd de schepping van de werktuigmachine, die de gewijzigde
stoommachine noodzakelijk maakte. Zodra de mens in plaats van met het werktuig het arbeidsvoorwerp
te bewerken alleen nog maar als drijfkracht van een werktuigmachine fungeert, wordt
het een kwestie van louter toeval dat de drijfkracht de vorm van menselijke spierkracht aanneemt
en kan wind, water, stoom, enzovoort deze vervangen. Dit neemt natuurlijk niet weg dat een dergelijke
verandering vaak grote technische wijzigingen in het oorspronkelijk alleen voor menselijke
drijfkracht geconstrueerde mechanisme noodzakelijk maakt. Tegenwoordig worden alle machines,
die hun weg nog moeten vinden (zoals naaimachines, machines voor het bereiden van
brood, enzovoort), wanneer zij niet bij voorbaat al door hun bestemming ongeschikt zijn voor
gebruik in het klein, tegelijk voor menselijke en zuiver mechanische drijfkracht geconstrueerd.
De machine, die het uitgangspunt vormt van de industriële revolutie, vervangt de arbeider, die
een enkel werktuig hanteert, door een mechanisme, dat gelijktijdig met een groot aantal van dezelfde
of gelijksoortige werktuigen werkt en door een enkele drijfkracht, ongeacht haar vorm,
wordt voortbewogen.[95] Hier hebben we een machine, maar nog slechts als een eenvoudig bestanddeel
van de machinale productie.
De vergroting van de omvang van de arbeidsmachine en van het aantal werktuigen, dat gelijktijdig
in beweging is, vereist een zeer veel groter bewegingsmechanisme en dit mechanisme heeft,
om zijn eigen weerstand te overwinnen, een veel grotere drijfkracht nodig dan de menselijke
drijfkracht, nog afgezien van de omstandigheid dat de mens een zeer gebrekkig productiewerktuig
is voor het voortbrengen van gelijkmatige en continue bewegingen. Aangenomen dat de
mens alleen nog maar als een eenvoudige drijfkracht fungeert, dat zijn werktuig dus is vervangen
door een werktuigmachine, dan kunnen natuurkrachten hem nu ook als drijfkracht vervangen.
Van alle uit de manufactuurperiode bekende grote beweegkrachten was de paardenkracht de
slechtste, gedeeltelijk omdat een paard een eigen wil heeft, gedeeltelijk omdat het paard kostbaar
is en slechts in beperkte mate in fabrieken kan worden gebruikt.[96] Desondanks werd in de beginperiode
van de grootindustrie vaak gebruik gemaakt van het paard, hetgeen behalve door het
gejammer van de landbouwers uit die tijd ook wordt bewezen door de nog steeds gangbare term
‘paardenkracht’ voor mechanische kracht. De wind was niet constant genoeg en kon niet onder