Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

verenigt het arbeidsproces hoofdarbeid en handarbeid. Later worden hoofdarbeid en handarbeid
gescheiden en worden zij elkaar bestrijdende tegenstanders. In het algemeen kan men zeggen dat
het product verandert van een direct product van de individuele producent in een maatschappelijk
product, het gemeenschappelijk product van een totaalarbeider dat wil zeggen van een gecombineerd
arbeidspersoneel, waarvan de verschillende leden in verschillende mate bij de bewerking
van het arbeidsvoorwerp betrokken zijn. Naarmate het coöperatieve karakter van het arbeidsproces
zelf sterker wordt, wordt derhalve ook het concept van de productieve arbeid en van de dragers
van die arbeid, de productieve arbeiders, ruimer. Om productief werkzaam te zijn is het nu
niet meer nodig zelf de hand aan het werk te slaan, maar is het voldoende orgaan te zijn van de
totaalarbeider, één van de vele functies van de totaalarbeider uit te oefenen. Voor de totaalarbeider,
beschouwd als één geheel, blijft de hierboven gegeven, oorspronkelijke omschrijving van de
productieve arbeid, afgeleid uit de aard van de materiële productie zelf, steeds gelden. Maar die
omschrijving geldt niet meer voor ieder afzonderlijk lid van de totaalarbeider.
Aan de andere kant wordt echter de conceptie van de productieve arbeid minder ruim. De kapitalistische
productie is niet slechts productie van waren, maar in wezen productie van meerwaarde.
De arbeider produceert niet voor zichzelf, maar voor het kapitaal. Daarom is het niet langer voldoende
dat hij louter produceert: hij moet meerwaarde produceren. Alleen die arbeider is productief,
die meerwaarde produceert voor de kapitalist of de meerwaardevorming van het kapitaal
dient. Zo het geoorloofd is een voorbeeld te kiezen buiten de sfeer van de materiële productie,
zou men kunnen zeggen dat een schoolmeester een productieve arbeider is wanneer hij niet
slechts de geesten van de kinderen bewerkt, maar zichzelf ook afslooft om de ondernemer rijker
te maken. Dat die ondernemer zijn kapitaal heeft geïnvesteerd in een ‘onderwijsfabriek’ in plaats
van in een worstfabriek, verandert niets aan de verhoudingen. De conceptie van de productieve
arbeider sluit dus geenszins alleen maar een verhouding in tussen activiteit en nuttig effect, tussen
arbeider en arbeidsproduct, maar ook een bepaalde maatschappelijk, historisch gegroeide productieverhouding,
die de arbeider bestempelt tot een direct middel tot meerwaardevorming van het
kapitaal. Het is dus geen geluk om een productieve arbeider te zijn, maar een ongeluk. In Boek
IV van dit werk, waar de geschiedenis van de theorie wordt behandeld, zullen we zien dat de
klassieke economie van oudsher de productie van meerwaarde beschouwde als het beslissende
kenmerk van de productieve arbeider. De definitie van de productieve arbeider verandert daarom
met de opvatting over de aard van de meerwaarde. Zo zeggen de fysiocraten dat alleen landarbeid
productief is, omdat alleen landarbeid meerwaarde zou leveren. Voor de fysiocraten bestaat de
meerwaarde immers uitsluitend in de vorm van grondrente.
De verlenging van de arbeidsdag voorbij het punt, waarop de arbeider slechts een equivalent van
de waarde van zijn arbeidskracht heeft voortgebracht en de toe-eigening van deze meerarbeid
door het kapitaal — dát is de productie van absolute meerwaarde. Zij vormt de algemene basis
van het kapitalistische systeem en het uitgangspunt van de productie van relatieve meerwaarde.
Bij deze productie van relatieve meerwaarde wordt verondersteld dat de arbeidsdag in twee stukken
is verdeeld: noodzakelijke arbeid en meerarbeid. Ten einde de meerarbeid te vergroten wordt
de noodzakelijke arbeid verminderd door methoden, waardoor het equivalent van het arbeidsloon
in minder tijd wordt geproduceerd. Bij de productie van absolute meerwaarde gaat het alleen
maar om de lengte van de arbeidsdag; de productie van relatieve meerwaarde revolutioneert geheel
en al de technische arbeidsprocessen en de wijze, waarop de maatschappij in groepen is verdeeld.