Het Kapitaal - Marxists Internet Archive

controle worden gehouden en bovendien overheerste in Engeland, het geboorteland van de grootindustrie,
reeds tijdens de manufactuurperiode het gebruik van waterkracht. Men had al in de zeventiende
eeuw geprobeerd met één waterrad twee lopers, dus ook twee molenstenen in beweging
te brengen. Maar het in omvang toegenomen transmissiemechanisme bleek nu voor de waterkracht
te groot te worden en dit leidde tot een nauwkeuriger onderzoek van de wetten der wrijving.
Evenzo leidde het onregelmatig functioneren van de beweegkracht bij molens, die door stoten
en trekken van hefbomen in beweging worden gebracht, tot de theorie en toepassing van het
vliegwiel,[97] dat later in de grootindustrie zo’n belangrijke rol zou spelen. Op deze wijze werden
in de manufactuurperiode de eerste wetenschappelijke en technische elementen van de grootindustrie
tot ontwikkeling gebracht. De spinnerij van Arkwright werd van het begin af aan door
water gedreven. Echter ook het gebruik van waterkracht ging met steeds groter wordende moeilijkheden
gepaard. De waterkracht kan niet naar believen worden vergroot en het gebrek aan water
kon niet worden verholpen; soms was er helemaal geen water en, wat vooral belangrijk was,
de waterkracht was aan de plaats gebonden.[98] Pas met Watts tweede, zogenaamde dubbele
stoommachine kwam de eerste motor, die zelf zijn beweegkracht voortbrengt door verbruik van
kolen en water en waarvan de krachten onder de volledige controle van de mens staan, die mobiel
is en voor vervoer kan worden gebruikt, die geschikt is voor de stad en niet — zoals het waterrad
— slechts voor het platteland, die de concentratie van de productie in de steden mogelijk maakte
in plaats van deze — zoals bij het waterrad — over het gehele land te verspreiden[99] en die in
zijn technische toepassing universeel is en wat betreft de standplaats betrekkelijk onafhankelijk
van lokale omstandigheden. Hoe groot het genie van Watt was, blijkt uit de beschrijving van het
patent dat hij in april 1784 nam, waarin hij zijn stoommachine niet beschreef als een uitvinding
voor een bepaald doel, maar als een algemeen middel voor de grootindustrie. Hij voorspelde toepassingen,
waarvan vele pas meer dan een halve eeuw later zouden worden ingevoerd, bijvoorbeeld
de stoomhamer. Toch twijfelde hij aan de bruikbaarheid van de stoommachine voor de
scheepvaart. Op de industriële expositie in Londen in 1851 stelden zijn opvolgers, Boulton en
Watt, een stoommachine van enorme afmetingen voor zeeschepen ten toon.
Nadat eerst de werktuigen waren veranderd van werktuigen van het menselijk organisme in werktuigen
van een mechanisch apparaat, van de werktuigmachine, kreeg ook het bewegingsmechanisme
een zelfstandige vorm, waarbij dit mechanisme volledig werd bevrijd van de beperkingen
der menselijke kracht. Daardoor wordt de enkele werktuigmachine, zoals we deze tot nu toe hebben
beschouwd, tot louter een bestanddeel van de machinale productie. Een bewegingsmechanisme
kon nu vele arbeidsmachines tegelijk aandrijven. Met het aantal van de simultaan voortbewogen
arbeidsmachines neemt het bewegingsmechanisme in omvang toe en wordt het transmissiemechanisme
uitgebreid tot een omvangrijk apparaat.
We dienen nu twee zaken te onderscheiden: de coöperatie van meer gelijksoortige machines en
het machinesysteem.
In het eerste geval wordt het gehele product door dezelfde arbeidsmachine vervaardigd. Deze
machine voert alle verschillende bewerkingen uit die door de ambachtsman met zijn werktuig
(bijvoorbeeld de wever met zijn weefstoel) of die door ambachtslieden met verschillende werktuigen
hetzij zelfstandig, hetzij als delen van een manufactuur achter elkaar werden verricht.[100]
In de moderne enveloppen-manufactuur bijvoorbeeld vouwde de ene arbeider met het vouwbeen
het papier, de andere bracht de lijm aan, de derde sloeg de klep om, waarop het adres van de af-