21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

114 Ludovico Bertonio<br />

barquinazo o batacazo: phuthuxtusnuña,<br />

phuthuxnuqtaña, t'alaxtusnuña, t'alaxnuqtaña.<br />

Caído estar. Ikinuqtaña.<br />

Cairel o ribete. Sillku. Vide: ibi, donde se hallarán<br />

muchas maneras de caireles.<br />

Cairelado. Sillkuta. + Hacer cairel: sillkuña.<br />

Cavar la tierra. Vide: arar.<br />

Cavar haciendo hoyo. T'iwsuña jat'iña, jat'usuña,<br />

phujruchaña.<br />

Cavar sumeramente la tierra. Sillpiraña, ch'ullaraña.<br />

Cavar la tierra, como hacen las zorras o perros.<br />

Jayña.<br />

Cavar la tierra para hacer barro o para otra cosa<br />

con algún instrumento. Iraña luxriña, alliña.<br />

Cavar cruzando. Vide: binar, aporcar.<br />

Cavada tierra. Yuru, phutunqu, phujru, t'iwsuta uraqi.<br />

Cayendo andar. Vide: tambalear.<br />

Cayendo estarse, estar para caer. Tinkija saña.<br />

Cayendo estarse de sueño. Ikiki jiwaña vel ikiki<br />

ch'awaña. Vide infra: estar muerto de sueño.<br />

Cebadilla. Chhuxlla k'uymi.<br />

Cebolla. Idem: cipuylla.<br />

Cebollitas con que las indias se aderezan el cabello.<br />

Amqa amqa.<br />

Cebo para coger ratones, pájaros, &c. Llulla. +<br />

Ponerle: llullana apkataña. Idem: apxataña.<br />

Cecear. Jaxllutha arusiña vel khakhajama arusiña.<br />

Ceceoso. Jaxllu khakha.<br />

Cecina, carne seca. Ch'arkhi. Idem: Tasasa. +<br />

Hacerla: charkhiña, charkhichaña.<br />

Cecina menuda. Mat'a.<br />

Cecina flaca. Saxra tukari ch'arkhi.<br />

Cedro. Suywisa.<br />

Cédula. Idem: citula; y es de saber, que si decimos<br />

cédula con d. no lo entienden y así es bien<br />

acomodamos algunas veces a pronunciar aun<br />

nuestros vocablos, como ellos pronuncian, como<br />

éste que usan los indios de cédula que llaman.<br />

Cédula firmada. Ampara.<br />

Cegarse. Juykhuxaña, juykhutaña, ch'amakataña.<br />

Cegar a otro. Juykhutäña, juykhuchata, ch'amakatäña.<br />

Cegar pantanos o ciénegas. Q'ulta wañaña,<br />

wañachäña.<br />

Cegarse así de suyo. Wañt'aña.<br />

Cegarse de cólera. Q'apisiñampi chuyma<br />

aputhaltäsiña, jayphuthaltäsiña, willuthaltäsiña.<br />

Cegarse de afición. Chuyma apasiña con -na de la<br />

cosa que ama.<br />

Cegajoso. Thamanaqiri.<br />

Ceguedad. Juykhu kankaña.<br />

Ceguera. Idem: Ceguedad.<br />

Cejas. Nayra ch'ipuqu.<br />

Celada. Uma chuku.<br />

Celada de enemigos. Musaña. + Estar en celada:<br />

musasiña, isujasiña.<br />

Celajes. Vide: arreboles.<br />

Celar, encubrir. Imantaña.<br />

Celar el alma. Alma Jaxsaräsiña.<br />

Celar las de los otros. Almanaka wañaña,<br />

almanakana jiskipaki thaqhaña, alaxpacharu<br />

mañapaki amawaña.<br />

Celebrar la fiesta. Fiestaña vel phistaña, vocablos<br />

corruptos.<br />

Celebrar la pascua. Pascuaña, paskuña. Y a este<br />

modo dicen otras muchas cosas tomadas de<br />

nuestros mismos vocablos. Como salviña: ir a la<br />

salve. Responsarapiña: decir responso.<br />

Celebrar la fiesta de nuestra señora. Tayksataki<br />

fiestaña, fiesta luraña, fiesta chupichaña.<br />

Celebrar las honras de algún difunto al modo<br />

antiguo. Amaya manq'äña.<br />

Celebrarlas con misa. Misäña.<br />

Celebrarlas con otras ofrendas. Amaya chupichaña,<br />

chupini luraña.<br />

Celebrar el dicho o hecho de alguno en mala parte<br />

o buena. Arusiwipa, lurawipa, aruxäsiña.<br />

K'umintaña, k'ak'intaña, ullintaña.<br />

Censurador así. K'umintakamana, k'umisikamana; y<br />

si es de palabra: arusxäsikamana.<br />

Centella de fuego. Nina wara wara.<br />

Centellear, echando chispas. Nina warawara<br />

chhukusu, chhukutati.<br />

Centellear las estrellas. Warawara achusi, lliju llijuti,<br />

p'allchax p'allchaxti, p'allch p'allchti.<br />

Centinela. Vide: atalaya.<br />

Centinela que mira por la caza. Chapa. + Ir por<br />

centinela para que no se huya Ja caza: chapa maña.<br />

Centinela, espía o escucha. Chapa.<br />

Centro de la tierra. Uraqina chuymapa, taypipa.<br />

Ceñirse. Wak'asjasiña.<br />

Ceñirse o fajarse. Wak'at'asiña, wak'arusiña.<br />

Ceñir a otro. Wak'asjasäña.<br />

Ceñir a otra. Wak'atäña vel lluwa k'aräña.<br />

Ceñirse la cabeza. Llimphit'asiña, llimphina<br />

yaphit'äsiña.<br />

Ceñirla a otro. Llimphit'äña.<br />

Ceñirse plumas de avestruz los danzantes.<br />

Surit'asiña, surina apakipasiña.<br />

Ceñirlas a otro. Surit'äña.<br />

Ceñir o atar las manos o pies, &c. Ñach'aña,<br />

ñach'jaña.<br />

Ceñido así fuertemente en el vientre. Puraka

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!