21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

226 Ludovico Bertonio<br />

suelen. Tatapacha vel chuymani, chacha urqut'ata.<br />

Niña o niño desmedrado, por no haber quien le<br />

acuda. Puxulli püxa, t'uxt'umita.<br />

Niña o niño que ya tiene fuerzas para andar.<br />

P'ulluxtata vel ch'ama katuta wawa.<br />

Niño que sacaban a plaza con muchas<br />

supersticiones. Sukullu.<br />

Niña sacada así. Wampaña. Vide: su, no. 4 donde se<br />

dice lo que hacían.<br />

Niñerías. Wawaja luraña. + Hacerlas: wawajaki<br />

luraña, chuymat'aña.<br />

Niñeta de los ojos o niña de los ojos. Nayra mami.<br />

Niñez. Chhaxlla vel wawa kankaña.<br />

Nivel. Uypaychu.<br />

Nivelar. Uypaychuna jaläña.<br />

No, negando. Jani, janipini, janiwa, janikiwa.<br />

No, de ninguna manera, vehemente negación.<br />

Janina janipa.<br />

No comió, no bebió, no dijo, &c. Jani manq'iti, umiti<br />

siti. Añadiendo -ti, ordinariamente a los verbos o<br />

nombres, &c. Cuando precede, jani-, excepto<br />

algunas veces, como dijimos en el arte.<br />

No dejar decir. Aru allqäña.<br />

No poner en cuenta. Chinukipaña, jakhukipaña.<br />

No osar levantar los ojos. Ch'ipikakiña,<br />

ch'armakakiña, ch'üwkakiña. Estarse así sin hacer<br />

nada.<br />

No dormir del todo a sueño suelto. Jaqha nayraki<br />

ikiña.<br />

No de todo corazón. Jaqha chuymaki, pä chuymaki,<br />

&c.<br />

No tener tras que parar. Khüsqiña.<br />

No has oído por ventura. Janiti isapta.<br />

No hallar lo que iba a buscar. P'itusa ch'äsunawi<br />

thaqhawijamana jiwaña, jalutusnaña vel uxuki<br />

maña.<br />

No hay que tocarle; es "noli me tengere".<br />

Chuqikiwa, q'äkiwa.<br />

No parecer en mucho tiempo. Jaya chhaqhaña.<br />

No arrostrar a algo. Jaxutaña.<br />

No declarar bien lo que hay en algún negocio.<br />

Jamch'a jamch'aki arusiña, jani aruru puritaki<br />

arusiña.<br />

No esperar en Dios. Jani Dios wanqilti, ullastti.<br />

No estar la cosa donde estaba. Japhallaptaña,<br />

ch'usaptaña, &c.<br />

No andar el pulso. Sirka iratxakitu, t'akutxakitu.<br />

No haber comido, almorzado &c. Manq'anawi,<br />

jarusunawikiña vel manq'amäkiña.<br />

No hay plata. Qullqi jani jukiti.<br />

No hacer sino dar voces. Jupirukiptaña,<br />

wararirukiptaña. Y así de todas cosas y verbos.<br />

No ver la hora de alcanzar lo que desea o de salir<br />

de trabajo. Wat'a unaña, jariwräña vel jari<br />

jayp'uwaña.<br />

No cumplir lo prometido. K'arisiña.<br />

No atreverse. Llajllasiña, qhiytaña, qhimtaña.<br />

No tener remedio. Matapachankaña.<br />

No querer hablar de mohíno. P'usuxkiptaña,<br />

q'apiskiptaña.<br />

No hacer caso. Pisiru jakhuña.<br />

No tener sino cual y cual cabello. Ñaq'uta sipirata,<br />

jichiratatha.<br />

No hablarse con alguno, de puro mohíno.<br />

Uqinquyaki maña.<br />

No tener morada firme. Pä ch'ina.<br />

No tener empacho de andar roto. Pallu vel q'uchallu<br />

mat'aqisiña.<br />

No poder parir. Wawa jani jakiqaña. 3 -qi.<br />

No solamente castigar, sino matar. Jani mutuwakitti,<br />

mäska jiwäña, jiwäpiniña.<br />

No hagas eso. Jani uka luramti vel lurajatati.<br />

No acabar de explicarse. Phaqankunakasa arusiña.<br />

No poderse hacer, &c. Vide: poder.<br />

No sé cual. Kawkichapixa. Khiti chapixa, khitipirixa<br />

kawkijrixa, &c.<br />

No sé cuales. Kawki kawkichapixa &c. Repitiendo el<br />

nombre.<br />

No sé quién. Khitixa.<br />

No sé quiénes. Khiti khitixa.<br />

No sé qué. Kunaxa.<br />

No sé qué cosas. Kuna kunaxa.<br />

No sé dónde está. Kawkinkichixa, kawkinkakixa.<br />

No sé cuánto es. Qayqachixa.<br />

No sé cuánto hace. Qayqa pachaxa.<br />

No sé cuyo es. Khitinkichixa.<br />

No sé cómo. Kamisachixa.<br />

No sé por dónde. Kawkitxa.<br />

No sé porqué. Kuna laykuxa.<br />

No sé para qué. Kunatakixa.<br />

No sé qué desastre ha venido por mi. Athax, kunax<br />

tukukaja, kuna yanakaja, kunaxa tukuchitha.<br />

No sé qué será de mi. Kunaxa tukuja, yanaja vel<br />

kamachajacha, kamisarukajaxa.<br />

No sé cuánto vale. Qayqatakixa, qayqa chaninixa.<br />

No sé si vaya o no. Majatixa janichaxa, makhajati<br />

janicha.<br />

No sé dónde me vaya. Kawkiruxa machija.<br />

No sé qué hacerme. Kamachaja vel kamachajaxa.<br />

Todos estos modos de hablar se hacen con los<br />

nombres, pronombres, adverbios o verbos<br />

interrogativos de suyo y para que tengan la

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!