LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
150 Ludovico Bertonio<br />
modo puede aplicarse a todas las cosas.<br />
Dignísimo de ser amado, castigado, &c.<br />
Amawañaxtara, mutuwañaxtara vel amawañana<br />
amawañapa, mutuwañana mutuwañapa.<br />
Digerir la comida. Purakana manq'a qhatikipäña vel<br />
purakaru manq'a thurixi, qhatikipxi.<br />
Dilatar de día en día. Uru jithäña, maya urutha maya<br />
ururu jithäña vel jilaxt'äña.<br />
Dilatar lo prometido. Jithärapiña. Como dilatome lo<br />
que me había prometido; churajasawipa jithärapitu.<br />
Dilatarse. Vide: alargarse.<br />
Dilatar o detener a otro. Jithäña. No me dilates Dios<br />
mío el tiempo para ir al cielo: Dios tatay<br />
alaxpacharu mañajataki jani ch'inaru ch'inaru<br />
jithiyittati.<br />
Dilación. Unaña. + Ponería una -ña. Mucha dilación<br />
puso en venir: jayapacha, jayawa, unawa jani jutiti.<br />
Diligente. Q'apa, qallu, nina. Vide supra: agudo.<br />
Diligencia. Q'apa kankaña, &c.<br />
Diligentemente. Q'apajamaki.<br />
Diligencia poner en algo o cuidado. Jiski amajasiña.<br />
Diluvio, avenida. Uma lluxlla.<br />
Diluvio universal. Pusi sü uraqiru uma jallu<br />
apakipaña. + Haberle: uma jallu apakipi<br />
llumchitati; khawsatati, jithitati, apatati. Vide:<br />
anegarse.<br />
Dinero moneda batida. Reala.<br />
Dinero moneda menuda. Wawanaka.<br />
Dinero moneda grande pata cones. Achachi; aunque<br />
usan llamarlos como nosotros.<br />
Dios. Diosa, tatsa, awkisa.<br />
Dios mío, tuyo, suyo, &c. Diosaja Diosapa, Diosama,<br />
&c. Añádese aquella a postrera porque a todos<br />
nuestros vocablos acabados en consonantes<br />
siempre añaden a vel i, por con formarse con su<br />
lengua, que cada vocablo de por si no sincopado<br />
acaba en vocal.<br />
Dios fue tenido de estos indios uno a quien<br />
llamaban Tunupa de quien cuentan infinitas<br />
cosas. De ellas muy indígenas no solo de Dios,<br />
sino de cualquier hombre de razón, otras que tiran<br />
algo a los misterios de nuestra santa fe. Mucho<br />
haría al caso declarar a los indios los embustes de<br />
Tunupa, para que todo lo que de él cuentan se vea<br />
claramente ser fábula y se desengañen. En otras<br />
tierras o provincias del Perú le llaman iqaqu.<br />
Vengamos ahora a algunos epítetos de nuestro<br />
verdadero Dios.<br />
Dios eterno. Wiñaya saykipa Diosa.<br />
Dios sin principio y sin fin. Jani qallarañani, jani<br />
tukuy chañani.<br />
Dios todo poderoso. Taqi atipiri.<br />
Dios Señor del universo. Jakha thaxsitha, jakha<br />
thaxsikama juch'a jaqini.<br />
Dios a quien todo obedece. Pachani uruni.<br />
Dios que da ser a todos los nombres. Jaqipha siri.<br />
Dios criador de todas las cosas. Kunamana<br />
kawkimana inuqiri luriri. Sunt'iyiri, qamiri.<br />
Dios de infinita gloria. Kusixtara, kunamanani,<br />
kawkimanani.<br />
Dios de infinita majestad. Jani arusiña jaxsarañani,<br />
apukankañai.<br />
Dios justísimo juez. Chiqa kuskachiri, chiqa phat'jiri,<br />
jani maynirusa wakiri.<br />
Dios de infinita misericordia. Jani arusiña<br />
khuyapiyiri, usuwiyiri, maywiri Diosa<br />
Disciplina. Siplina, jawq'at'asiña.<br />
Disciplinarse. Siplinasiña, asitusiña, jawq'asiña. Y<br />
más comúnmente lurasiña.<br />
Discordar en la música. Q'uchu panti vel waxllisi.<br />
Discordar cualquier cosa. Jani tinkusiña.<br />
Discordia. Yanqha qamaña. + Vivir o estar en<br />
discordia: ch'axmisiña, yanqha utkaña, qamaña;<br />
jaqhaxta chuymani jakaña vel mayni mayni jaqha<br />
chuymani puraña.<br />
Discordes o diferentes de parecer. Maynisa maya,<br />
mayniska maya amajasiña, sap'a vel chiqawa saña.<br />
Discípulos. Yatichawi, yatichata.<br />
Disculparse. Juchata sasäxaña, ajusuña, sasxaña,<br />
tinkuwasxaña.<br />
Discurrir entre sí. Amajasiña, k'aywisiña, p'ituwisiña.<br />
Discurrir de una parte a otra. Jalakipa jalaruruña,<br />
sarakipa sararuruña.<br />
Discurrir dando y tomando sobre alguna cosa.<br />
Amuta amanuqaña, k'aywita k'awinuqaña musa<br />
phalaña, musasiña.<br />
Discurrir por todas las vías, como podrá hacer su<br />
negocio. Jaya jakha amajasiña; tuqinuqaña.<br />
Discurso. Amajasiña, chuyma. + Tenerte:<br />
amajasiñani, chuymani.<br />
Difamar. Aruwaña, laqhawaña.<br />
Difamado. Aruwata, laqhawata, uywini, phichuni.<br />
Difamado de ladrón. Luntata aruwata, &c. Y así de<br />
otras cosas aun buenas.<br />
Disforme o monstruo. Juxsalla. Vide: monstruo y de<br />
gran cabeza, &c.<br />
Disfrazarse, enmascararse. Suxuchasiña,<br />
saynatachasiña.<br />
Disfrazarse tomando figura de Ángel, demonio,<br />
hombre, &c. Angelachasirapiña,<br />
supayuchasirapiña, &c. Añadiendo -chasirapiña o<br />
-chasiña y también dicen: