LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
130 Ludovico Bertonio<br />
Cobarde para trabajar. Jayra, qilla, qhima, qhimara,<br />
jiqhalla, samp'a. Vide: perezoso.<br />
Cobarde, tímido. Llajlla, kapanq'u, jaxsarakamana.<br />
Cojear. Jank'uta, jank'unaqaña qilun qiluntaña,<br />
qiwänakaña: qiwal qiwaltaña, janq'ul janq'ultaña.<br />
Cojo. Janq'u, qiwa, qiwachara. Qilu k'axcha, kayu<br />
pilla. + Volverse cojo: janquxaña, janq'urixaña. 3<br />
-xi.<br />
Coyunda, soga de cuero. Yawirka vel simpa.<br />
Coyuntura de los huesos. Muqu vel quxu. + Todas<br />
las coyunturas del cuerpo: muqu muqu, quxu quxu.<br />
Coyuntura o buena ocasión. Allinaki puriña. +<br />
Llegar a buena coyuntura: muquru puriña.<br />
Cocer carne y cualquiera otra cosa. Phäña.<br />
Cocer carne solamente. Jaxuwaña, phank'uña.<br />
Cocer chuño. Chamqachasiña.<br />
Cocer cal. Wajaña vel q'atawichaña.<br />
Cocer demasiado la comida. Sijsäña, junt'uwaña.<br />
Cocer demasiado. Neutro Ch'ijch'iña, junt'uña,<br />
waykuxaña.<br />
Cocer demasiado lo que se tiñe. Ch'ijch'iyaña,<br />
waykuwaxaña.<br />
Cocer mucho tiempo lo que se tiñe. Waykumukuña,<br />
jaya pacha phiyi.<br />
Cocer maiz. Mut'iña<br />
Cocer quinua con muy poca agua. Ñach'ayaña.<br />
Cocer sangre de animales. Parkaña.<br />
Cocer algo con piedras echándolas en agua fría.<br />
Parisiña.<br />
Cocer la chicha o mosto cuando hierve. Neutro.<br />
K'usa phullujtusnu.<br />
Cocer mucho junto. Phüxchiña, phutiña.<br />
Coces. Takintaña, q'ultantaña. + Darlas: takiwäsiña,<br />
q'ultawäsiña. + Darlas las bestias: mat'aqiña,<br />
takiña.<br />
Cocida, tiempo en que cuece algo. Phä vel wayk'u<br />
Cocido. Phäta, jaxuwata, &c.<br />
Cocina. Phäsiña uta.<br />
Cocinero. Idem: vel phäkamana.<br />
Crecer las plantas y sembrados. Aliña, chillkiña.<br />
Crecer el sembrado todo junto. Alinuqaña<br />
maphutaña.<br />
Crecer el hombre y los demás animales. Jilaña,<br />
jach'ataña.<br />
Crecer de presto los niños. Jilutaña, sayt'ukiptaña<br />
Crecer las personas y otras cosas más que las que<br />
son de su tiempo y edad. Jirusuña, entiéndese<br />
estando entre ellas como campeando.<br />
Crecer la virtud. Jiskikankaña jili, jach'apti, miri,<br />
phatiqi, apaxtti.<br />
Crecer el vicio. Yänqha kankaña jili, miri, &c.<br />
Crecer la enfermedad. Vide: acrecentarse.<br />
Crecer el edificio. Jilutaña.<br />
Crecer el río. Jawira phatiqi, jilat'aña, llamch'itati,<br />
apatati.<br />
Crecer el fuego. Nina aqi.<br />
Crecer las desgracias. Chiji aqi vel saruti, inki saruti.<br />
Crecer las papas muy derechas sin ramas. Champi<br />
champi aliña.<br />
Crecer desigualmente el sembrado y otras cosas<br />
así. Jilusu jilantaña.<br />
Crecer el maiz, garbanzos y otras cosas que se<br />
remojan. P'asaña, miraña, p'aywaña.<br />
Crecer la pared, mostrando cuanto. Jukhawaña,<br />
jukhaxaña, jukharu puriña.<br />
Crecer el mar. Phukusuña, jullch'usuña, jullp'usuña,<br />
jawsuña. )( Su contrario: mantaña, maluña,<br />
jithintaña.<br />
Creciente de la mar, laguna o rio. Phukusuripa,<br />
jullch'usuripa, jilat'apa. )( Su menguante:<br />
mantiripa, &c.<br />
Creciente de avenida. Uma lluxlla.<br />
Creciente de la luna. Jilat'apa. )( Su contrario:<br />
pisiptatapa.<br />
Crecida virtud o vicio. Jach'a phatiqiri jiski vel<br />
yanqhakankaña.<br />
Creer. Iyasaña, wäsaña, chiqawa saña.<br />
Creer en Dios. Diosaru iyasaña.<br />
Creer los artículos de la fe y todo lo que Dios dice.<br />
Diosana arupa chiqawa saña vel katuña.<br />
Creer en sueños. Samka jakhuña, aka samka jiskitaki,<br />
yanqhatakiwa saña.<br />
Crespo. K'usu k'usu ñaq'utani. + Cabello así. Idem:<br />
k'usu k'usu ñaq'uta.<br />
Crespo por artificio. K'upa k'upa. + Ponerle así:<br />
k'upa k'upachasiña.<br />
Cresta de los pájaros. K'ara k'ara.<br />
Cría, cualquier pájaro u otro animal criado en<br />
casa. Uywa iñuqa.<br />
Criada mujer que sirve. Supari vel ari, sirwiri, yana<br />
marmi vel china. + Tomar por criada:<br />
suparichasiña, yanachasiña.<br />
Criado. Yana, sirwiri.<br />
Criado más aficionado. Ari.<br />
Criado que sirve de mayordomo. Awkichu. + Tomar<br />
criado: yanachasiña, arichasiña, yanataki kutusiña.<br />
Criar, propio de Dios. Japhallaña, luraña, qamaña,<br />
inuqaña, yatäña, sunt'äña, yuräña.<br />
Criador. Japhallatha, ch'usatha, luriri, qamiri, &c.<br />
Tomando el participio de los verbos precedentes.<br />
Criador al modo que los indios antiguos llamaban<br />
a sus idolos. Yuqanija, juskurija.