21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

484 Ludovico Bertonio<br />

jakhusiri: dar un golpe tan bueno que vale por diez.<br />

Tutu sariri. Gran caminador.<br />

Tutha. Nombre. Polilla que roe la ropa o el chuño y<br />

cosas semejantes.<br />

Tutxaña. Comerse algo de polilla. Isi waqaychasima,<br />

tutxaraqajaspana: guarda tu ropa, mira no se coma<br />

de polilla o tome de ella.<br />

Tuthäña. Dejar que algo se coma o coma de polilla.<br />

Tutuka. Remolino del aire, que levanta el polvo hacia<br />

arriba.<br />

Tutuka maphuti vel saruti. Levantarse el remolino.<br />

Tutuka api. Llevarse el remolino alguna cosa,<br />

arrebatarla.<br />

Tutukäña. 3 -ki. T'ürmäña. Hacer polvo sacudiendo<br />

algo. + Desprender la hacienda largamente. La<br />

tercera persona -kiyi.<br />

Tutukaki, t'ürmiki äwaxaña, tutukaña, t'ürmiña.<br />

Gastarse o perderse mucha hacienda de carneros,<br />

comida, &c.<br />

Tü tü anuqara. Mastinazo.<br />

¿Tü tümatti, anuqara matcha?. ¿Soy yo un peno,<br />

que te burlas conmigo?<br />

Tüsña vel jariqasña. Lavarse, entrando en el río,<br />

andando por el agua o jugar así en ella.<br />

Tü sumaña siytüña. Ser regalado de sus padres o<br />

benévolas, dándole todo a pedir de boca.<br />

Tü sumäña vel siytüña. Regalar así a otro.<br />

Tüt'aña vel mat'aña. Venir o representarse al<br />

pensamiento alguna cosa o persona. + Misa<br />

isapkasina haciendajaki tüt'itu: al tiempo que estoy<br />

oyendo misa, váseme el pensamiento a mi<br />

hacienda.<br />

Tütaña jasuña. Levantarse corriendo.<br />

Tüxaruña, jasxaruña. Idem.<br />

Tünaqaña. Correr a todas partes.<br />

Tüntaña. Meterse corriendo en alguna casa o debajo<br />

del agua nadando.<br />

Tuqa, p'iya. Hoyo o silo debajo de la tierra.<br />

Tuqani luntata. Ladrón que tiene escondrijo para sus<br />

hurtos, o-<br />

Tuqapu amawt'a. Hombre de gran entendimiento.<br />

Tuqapu chuymani. Idem.<br />

Tuqapu isi. Vestido o ropa dei Inca hecha de las mil<br />

maravillas y así llaman ahora al terciopelo, telas y<br />

brocados, &c. cuando quieren alabarlos.<br />

Tuqapu qillqata. Cosa bien pintada y así de otras<br />

cosas.<br />

Tuqu vel ch'uti usu. Papera.<br />

Tuquptaña. Tener esta enfermedad.<br />

Tuqura tupa. Caña más gruesa que las de espana, del<br />

mismo color.<br />

Tux tuxtaña. Neutro. Hacer ruido la puerta cuando<br />

tocan o llaman y los cántaros hendidos cuando los<br />

prueban.<br />

Tux tuxtäña. Golpear a la puerta: llawi vel punqu,<br />

waqulla tux tuxtäma.<br />

Tunqu. Maíz. + Sataña: sembrarlo. + Muchharaña:<br />

desgranarlo. + Sillqiraña: deshojarlo. + Mut'iña:<br />

cocerlo. Jamp'iña: tostarlo.<br />

Tunqu puya. Su mazorca. + Tutu: el corazón.<br />

Tunqu t'ant'a. Un bollo de él.<br />

Tunqapu. Su chácara donde nace.<br />

Tunquru. El caño de la garganta por donde<br />

respiramos.<br />

Tunqururu chakt'itu. Atravesado tengo en la<br />

garganta.<br />

Tuqini, jamuni, amawt'a. De grande juicio.<br />

Tuqini jamuni. Hechicero y adivino.<br />

Tuqini jach'iri. Él que adivina con tomar un puñado<br />

de maíz o de estiércol de camero y después cuenta<br />

los granos si salen pares o nones y según eso<br />

adivinan lo que será o por mejor decir embauca a<br />

los indios que creen en sus embustes.<br />

Tuqinuqaña. 3 -qis, q'aywiña, p'ituyiña, jamunuqaña.<br />

Discurrir sobre algo, como se hará esto o lo otro,<br />

&c.<br />

Tuqinuqasiña jamurpäsiña, q'aywinuqasiña. Idem.<br />

Más propio.<br />

Tuqirpäña, jamurpäña, unanchaña. Entender.<br />

Tuqixtara vel musixtara, jamuxtara. Uno de<br />

grandes trazas y entendimiento.<br />

Tuqi jaqi. Idem.<br />

Tuqi. Lugar. Aka tuqina: aquí o hacia esta parte. Na<br />

tuqina juma vel uka tuqi: hacia esa parte khü tuqi<br />

vel aka tuqi: hacia aquella parte. Kawki tuqi: hacia<br />

cualquiera parte.<br />

Tuqipa vel chiqa. Verdadero, derecho, verdad y<br />

verdaderamente.<br />

Tuqipa jaqi. Verdadero.<br />

Tuqipa arusiña. Hablar verdad.<br />

Tuqipa vel chiqaki apaña. Llevar algo derecho.<br />

Tuqipachaña. Decir la verdad sin andar encubriendo<br />

o enderezar algo.<br />

Tuqichäña, ullachäña. Mostrar el lugar donde uno<br />

está, donde se hallará, &c.<br />

Tuqhiña, sillpiña. Afrentar, apodar a uno<br />

interiormente o con palabras.<br />

Tuqhisiña sillpisiña. Injuriarse "ad invicem" con<br />

palabras.<br />

Tuqhisiki aruniña. Tener por oficio, decir palabras<br />

afrentosas.<br />

Tuqhisikamana. Idem.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!