21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

224 Ludovico Bertonio<br />

N<br />

Nacer. Yuriña, paqariña. Vide: proceder, salir.<br />

Nacer, tener principio de uno. Jutuna, aywitataña,<br />

miratataña. Vide: ju-, no. 33.<br />

Nacer pecados de alguna cosa. Yuriña, miraña,<br />

p'axalliña, phallaña, paqariña, &c.<br />

Nacer para bien de otro. Yurirapiña, yurinirapiña,<br />

p'axallirapiña, &c.<br />

Nació en este momento. Ancha aka paqhaki sunt'iña.<br />

Porque usan de este verbo cuando a poco que<br />

nació.<br />

Nacer para ser pobre. Wajchataki sum'iña. Y así para<br />

ser rico, &c.<br />

Nacer los granos del maíz en la mozorca. Thulutha<br />

tunqu achu.<br />

Nacer el sembrado. Chillkusuña, alisuña,<br />

p'axallusüña.<br />

Nacer el sembrado muy verde. Ch'uxñachasiña,<br />

ch'uxñanuqaña, qupanuqaña.<br />

Nacer espeso y fértil. T'int'iki vel phiqacha jani<br />

maluri aliña.<br />

Nacer los dientes, las uñas, los cuernos y otras<br />

cosas así: aliña. Y también se dicen: lakhachasiña,<br />

silluchasiña, waxrachasiña, &c. Componiendo los<br />

nombres con la partícula -chasi.<br />

Nacer los tallos de las lechugas, coles y de otras<br />

cosas. K'apachasiña, chulluchasiña, porque k'apa y<br />

chullu significan tallo.<br />

Nacer el sol. Inti jalsu q'üsi<br />

Nacer la luna. Phaxsi jalsu.<br />

Nacido en partes remotas. Thíya vel jaya jaqi.<br />

Nacido o justo para mi. Nataki purita, qhapaxatata,<br />

juychutha.<br />

Nacido divieso. Ch'upu, nuwat'a. + Salir: mistutu,<br />

alitu, ch'upuchasitu, nuwat'achasitu, ch'uputu vel<br />

nuwat'itu + Tenerlos en diversas partes: ch'upu<br />

lat'akipa, lat'arurutu. + Reventar de euyu: phalíitu.<br />

+ Reventarte con algo: phalläña.<br />

Nacimiento, día en que uno nace. Yurawi uru.<br />

Nacimiento casa donde nace. Yurawl uta, marka, &c.<br />

Nacimiento, origen de donde nace. Juruwi,<br />

jutuwawi.<br />

Nada. Jani kunasa. + Volverse en nada: japhallaru,<br />

ch'usaru maña, tukuña, kutiña. + Hombre de no<br />

nada: jaqi ch'uki, jani yaja jaqi. Y así de otras<br />

cosas.<br />

Nada tener. Jani kunaniña.<br />

Nada es o no es nada, respondiendo. Jani. ¿Que hay<br />

allá? ¿kunapi ukana? Responden jani: no es nada,<br />

no hay nada.<br />

Nadar. Tawña, tawsiña.<br />

Nadar por medio del agua. Tawtataña.<br />

Nadar tocando los pies en el suelo. Tüsiña, iñaña.<br />

Nadie. Jani khitisa. + Nadie o nada falta: taqikakiwa,<br />

jani khitisa, kunasa ch'usati.<br />

Nalgas. Ch'ina nawna. + Dar nalgada o caer: tinkiña<br />

ch'ina nawnatha.<br />

Nao. Vide: navio.<br />

Naranja. Laransa.<br />

Naranjado, que tira a amarillo. Pitu vel churi.<br />

Naranjado, afeite o color que se ponen las indias.<br />

Sisira yarita, wantura.<br />

Nariz. Nasa. + Desnarigado: nasawisa, nasa turu,<br />

khariqata, apaqata, ch'usa. Idem: turu nasani.<br />

Nariz aguileña. K'umu nasa vel nasa mamanijaki,<br />

k'illi k'illi nasa. Vide: na- no. 11. + Tenerla<br />

pequeña: nasawisa. + Chatas: pallada nasani, nasa<br />

parara. Idem: ch'apüntata, jallpantata.<br />

Nariz comida de sama o viruela. P'utup'utu laq'uta,<br />

thap'ata nasa.<br />

Nariz roma. Makura qullu nasa.<br />

Nariz torcida. Parqu.<br />

Nariz ahilada. Juch'usa, umaq'ä. + Tapársela:<br />

qupitasiña, qapit'asiña. + Sonarla: qinsarpäña.<br />

Narigudo. Nasaqatati, nasaña.<br />

Nasa de pescar. Kullancha, saqaña, jutuya.<br />

Natural condición. Chuyma. Esta es mi condición:<br />

nana chuymajapi aka vel aka chuymaniña näka. +<br />

Reprimirla: chuyma limintasiña.<br />

Natural cosa. Jupapachaki.<br />

Natural es al hombre amar a su amigo. Jupapachaki<br />

jaqi q'uchu masipa amawi.<br />

Natural cosa es llover. Jupakamaki jallu, &c.<br />

Natural del Cuzco, de Juli, de Roma, &c. Cuzco<br />

markani, Romana yuriri, &c. + ¿De dónde eres<br />

natural? ¿Kawki markata? vel ¿Kawki markanita?<br />

Naturaleza o ser del hombre. Jaqikankaña. Y así de<br />

todas las cosas, anteponiendo sus nombres o<br />

-kankaña<br />

Naturaleza divina. Dioskankaña.<br />

Naturaleza de la piedra. Qalakankaña.<br />

Naturaleza o natural del hombre o de la mujer.<br />

Vide: miembro.<br />

Navegar yendo o viniendo. Wampuña vel<br />

wampuniña, qutaxatha saraña vel saraniña.<br />

Navegación. Wampuña.<br />

Navio. Wampu. + Gobernarle: saräña. + Hundirse:<br />

sat'iña. + Encallar: achuthaltaña. + Trastomarse:<br />

jaqhukiptaña. + Arribar: kutikiptaniña.<br />

Navio de alto bordo. Jach'a vel marqa wampu.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!