21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

294 Ludovico Bertonio<br />

Uno de buenas fuerzas. Janchini ch'amani.<br />

Uno que de ordinario es dado a alguna cosa o la<br />

hace de ordinario como andar, comer, beber,<br />

reñir, &c: sarakamana, mank'akamana,<br />

umakamana, jaychasikamana, &c. Mudando la<br />

-ña, del verbo en -kamana Y si fuere nombre se le<br />

ahade: winukamana, k'usakamana, qullqikamana;<br />

dado al vino, a la chicha, a la plata que de ordinario<br />

se bebe o busca.<br />

Uno que de ordinario habla con doblez. Watiqa,<br />

jakhast'ä, Idem: mäst'ä aruni.<br />

Uno que siempre dice de sí a todos. Iya wanaqu,<br />

iyasakamana.<br />

Uno que en nada se entremete. Kasijaqi vel ina jaqi.<br />

Uno que tiene estrella o dicha en todo. Inkini. Pide<br />

gerundio en -taki.<br />

Uno que no usa parecer y que se va escondiendo.<br />

K'uñu k'uñu vel qurpa jaqi.<br />

Uno que ya comió, bebió, recibió, &c. Manq'ata,<br />

umata, katuta, &c. Los cuales son nombres y si se<br />

juntaren con -kankaña, mudan la significación, por<br />

que manq'atakankaña, &c. quiere decir fue comido.<br />

Venid acá los que habeis comido o id a trabajar:<br />

Manq'atanaka akaru jutama, iranaqiri mama, &c. Y<br />

no es tan poco general este modo.<br />

Uno de cabello desgreñado. Ñaq'uta t'ampha vel<br />

t'ampha ñaq'utani; si se pospone el sustantivo o la<br />

cosa que significa parte, como ojos, manos, pies;<br />

&c. o cabello, como aquí, debe añadírsele ni- y si<br />

el sustantivo se antepone, no se le añade, lo cual es<br />

aviso y regla para muchas cosas muy ordinarias.<br />

Uno que no sabe comprar ni vender por ignorar el<br />

precio. Payi jaqi.<br />

Uno que siempre trabaja. Pali jaqi.<br />

Uno que muere mozo. Pasuni.<br />

Uno a quién de ordinario echan la culpa de los<br />

hurtos y otras cosas por alguna nota que dió.<br />

Ch'ipuqu vel puyaqu.<br />

Uno de cabeza ahusada. Sukuya vel sayt'u p'iq'iñani.<br />

Uno que le tiembla la cabeza. Kharkhatilla vel sujsu<br />

jaqi.<br />

Unos con otros: jupapura. Vide: entre sí.<br />

Unos a otros herirse, regalarse, ayudarse, &c.<br />

Chhuxrichasiña, chuqichasiña, yanapasiña.<br />

Interponiendo la partícula -si.<br />

Un camino y dos mandados. -spä. Haced un camino<br />

y dos mandados. Id a misa y visitad al enfermo:<br />

misaru maspäki usurullintajata.<br />

Un zapato, un guante, una media, un ojo, un oído,<br />

sin compañero. Ch'ulla zapato, ch'ulla guante.<br />

Un lienzo o la mitad de la manta o manto o sábana,<br />

&c. Que siempre se hace de dos. Mayqallu. V:<br />

may.<br />

Un par de zapatos, de medias, de cubiletes o vasos<br />

compañeros, &c. Maya jaqi zapato, &c.<br />

Un día. Mü uru, en lugar de mä.<br />

Untar. Phiskuña, thijmiña, sulaña, phiskukipaña, &c.<br />

Untarlo todo. Phiskukipaña.<br />

Untar o dar de sebo con cera, &c. Lik'inchaña,<br />

siranchaña.<br />

Uñas. Sillu. + De grandes uñas: qiwcha qiwcha<br />

silluni. + Rascarse con ellas: lliwq'asiña,<br />

jat'iqasiña. + Meter dentro las uñas: lliwq'antaña,<br />

ch'umintaña. + Agarrar con ellas como el león o<br />

gato: ch'umithapiña.<br />

Uraño. Sapaxtaki jakiri vel saranaqiri, jani khitimpisa<br />

jaqiwiri, jaqiwasiri.<br />

Urdimbre. Asi.<br />

Urdir la tela. Asi jaqhuña, tilaña, sawu tilaña.<br />

Urdirla de diversos colores. Asi vel sawu suq'uña.<br />

Urón. Animalejo que coge vizcachas. Siki. + Cazar<br />

con él: sikina jisk'acha katäña.<br />

Usar de algún vestido: Isit'asiña.<br />

Usar de algún libro. Librona yatit'asiña, ullajasiña.<br />

Usar del matrimonio. Kasaratajampi, Idem:<br />

marmijampi ikiña.<br />

Usar del matrimonio o tornicar cuando puede ser<br />

sentido de los que están cerca. Muchuchaña,<br />

irqichaña, que es tratar como a niños a los que<br />

están cerca.<br />

Usufructo de la chácara. Aka yapu jani nankiti,<br />

yapuki yapuchasiña. Y así de otras cosas.<br />

Usura. Mira. + Dar a usura: mirani chariña, manuña.<br />

Usurero. Mirani charikamana.<br />

Usurpar. Katusiraqaña vel lukutasiraqaña.<br />

Util cosa. Jiski, sap'a. Vide supra: provechoso.<br />

Utilísimo. Jiskina jiskipa.<br />

Utilidad. Jiskikankaña.<br />

Uvas. Upasa, Idem: jupasa. + Hacer vino de ellas:<br />

upasana winu ch'iwraña, q'upaña, takiña.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!