21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

222 Ludovico Bertonio<br />

jugar. Sayraxa, walana k'uwak'a surpuma, anana<br />

waqura, sichamayu, sachawalla, sichitu.<br />

Muchas veces. Alluxa kuti, wasa wachuña, &c. +<br />

Comer beber, ir, jugar muchas veces: manq'a<br />

manq'aña, uma umaña, sara saraña, anaña anataña.<br />

Y así en todas las cosas repitiendo el verbo y es<br />

regla general. + Beso las manos de vuestra merced<br />

muchas veces: tunka tunka jamp'at'imama.<br />

Muchas veces, a menudo. Ancha vel wachu.<br />

Muchísimas veces. Mira mit'a, wachu wachu,<br />

anchana anchapa.<br />

Muchísimos. Vide: infinidad y también se dice: jilaña<br />

jilapa, jila tupupa, anchana anchapa, iphina iphipa,<br />

sawkana sawkapa, mämpina mämpipa, &c.<br />

Mucho en cantidad o número. Alluxa ancha, jach'a,<br />

tuñawi.<br />

Mucho en número solamente. Jakha, jaya, sawka,<br />

Vide: la partícula -nuqa-y también -jra.<br />

Mucho tiempo: jayapacha; y también se dice con los<br />

verbos compuestos con la partícula -jasi-. Tener<br />

preso mucho tiempo: chinujasiña. Tener en su<br />

poder mucho tiempo personas o animales:<br />

anajasiña. Y si es una: irpajasiña. Conservar algo<br />

mucho tiempo: katujasiña. Tener plata en su poder<br />

mucho tiempo: apajasiña, &c.<br />

Muchos hombres hay en esta plaza. Aka palasana<br />

jaqi patharpi vel jaqi phatiqi.<br />

Mucho comes, bebes, duermes, rezas, &c. Manq'a,<br />

uma, iki, reza phatiqaña. Y así de todas cosas.<br />

Mucho o mucha obra he hecho arando,<br />

escribiendo, &c. Qhull jusachaña, qillqa<br />

jusachaña.<br />

Mucho. Se dice también con chiqana o yanqha.<br />

Mucho has escrito hoy: jichhüru chiqana<br />

qillqatawa, yanqha qillqatawa. También con la<br />

partícula. -kipa qillqakipaña qhullikipaña. Mucho<br />

espacio o trecho de tierra: jaya uraqi.<br />

Muchedumbre de gente. Jaqi kawkiki. Vide:<br />

infinidad. + A verla muy apretada en algún lugar:<br />

k'axtata limita, junuta, takita utkaña. O con otro<br />

verbo.<br />

Mudar algo de un lugar a otro: apakipaña, äkipañ.<br />

Tomando los verbos de llevar con -kipa.<br />

Mudar lo de dentro a afuera. Märu qükipaña,<br />

llint'akipaña llintusuña.<br />

Mudar el pellejo la culebra. Asiru qhawsusi,<br />

qhawtusnu.<br />

Mudar el color por enfermedad o por miedo.<br />

Ch'iwakakixaña laqhu kakixäja, qhatikakixaña,<br />

chuqi ch'iwa, ch'iwraqatakakixaña, Vide:<br />

demudarse y desfigurarse.<br />

Mudar los hilos del cairel para que haga labor.<br />

Sullqu apikipaña.<br />

Mudar los dientes. Lakhaja lantísitu, lakisitu.<br />

Mudar el pellejo. Wawa jarichi alixitu.<br />

Mudar afición. Chuyma mäwkiptitu, jaqhukiptitu,<br />

lakixtitu.<br />

Mudar condición. Idem.<br />

Mudar propósito de hacer, ir, &c. Maja luraja sasina<br />

kutixaña, kutitaxaña.<br />

Mudarse. Vide: alterarse.<br />

Mudarse de bueno en malo. Yanqhaxaña,<br />

jamq'uxaña vel waxllitaxaña. 3 -xi.<br />

Mudarse de malo en bueno. Sap'axaña, jískixaña,<br />

chuymanixaña, waniña. Vide Supra: volverse.<br />

Mudable Inconstante. Kuti Kuti vel kutita, kutinuqiri<br />

jaqi. + Cosas mudables: jaqhukipta jaqhururtiri,<br />

apakipta aparurtiri, kutikipta kutirurtiri, mit'a chana<br />

yänaka,<br />

Mudanza. Mä jamutukuña vel märu kutiña.<br />

Mudo. Amu, aruwisa laxrawisa, jani aruni, jani<br />

lakhani, laxra millk'uta, Jani aru jakikipiri.<br />

Muela de afilar. Mulaña qala.<br />

Muela de la boca. Aqhu lakha. + Las de arriba: alä<br />

aqhu. Las de abajo: manqha aqhu.<br />

Muerte. Jiwa vel j'iwaña. + Tenerla mala o terrible;<br />

yanqha. Idem: warakusiña, jiwañana jiwaña. +<br />

Tenerla buena: sap'a jiwañana vel kusiniki jiwaña.<br />

+ Morir muerte violenta: jaqina amparapana<br />

jiwaña. + Morir muerte repentina: urañana,<br />

jak'athamaki, jani amajasitatha, jani Jesus sasinaki<br />

jiwaña.<br />

Muerto, difunto. Amaya, jiwata.<br />

Muerto de otro. Jiwata jaqi.<br />

Muerto en pecado. Juchani jiwiri.<br />

Muerto de hambre. Manq'atha jiwata, qhatikipata,<br />

qhatijata vel lasut'ata, lasukipata. + Estarlo:<br />

manq'atha jiwaña, qhatijitu, &c.<br />

Muerto perezoso. Ixi. Lip'ichi jiwata, amaya,<br />

jiwachu.<br />

Mujer casada o por casar. Marmi.<br />

Mujer española. Señora.<br />

Mujer de los Yungas hacia Larecaja. Mala. + Y las<br />

de los Yungas hacia Moquegua: qani.<br />

Mujer de cacique. Talla.<br />

Mujer noble. T'alla, p'asña, qhapxumi.<br />

Mujer noble del Cuzco. Ñusta.<br />

Mujer de casta del Cuzco. Iñaqa.<br />

Mujer que enviuda moza. Waxlliri marmi.<br />

Mujer que nace en tiempo de bodas. Wampaña.<br />

Mujer atrevida. Chachanqu, k'arawaxu, warkhanka,<br />

k'acha.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!