21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

186 Ludovico Bertonio<br />

Harina de maíz trigo, &c. Jak'u.<br />

Harina de quinua. Aqallpu y si es tostada dicen jak'u.<br />

+ Comerla: murmurasiña, jakhut'asiña. Jak'una<br />

lakha muxsaräña.<br />

Harina de quinua. Se llama también: waykaya jak'u.<br />

Harina cualquiera bien molida. Ñut'u, nakha. +<br />

Molerla con dos piedras o en el molino: Khunaña.<br />

Armonía de voces o instrumentos. Muxsa q'uchu.<br />

Harnero. Susuña.<br />

Harrear bestia con palo. Nuwat'aña. + Con aguijón:<br />

junut'aña. + Tirándoles con algo: jakhut'aña. +<br />

Dándoles grito: jaja saña.<br />

Hartarse. Sisaña.<br />

Hartarse demasiado. Sisjasiña, sisantaña, manq'aña,<br />

umana qaqaña, thurkhiña, thurkhitataña,<br />

jallaxchintaña, manq'a vel uma jiskichantaña vel<br />

manq'asjaña, manq'a jiliskipaña, jilist'äña.<br />

Hartar a otro. Sisäña, sisantäña.<br />

Hartazgo. Sisantasiña, &c. + Dársele: manq'awi<br />

umawi juthuraña sisantasiña, &c.<br />

Harto de comer o beber. Jiski manq'ata, umata,<br />

sisata.<br />

Hasta no más. Ukakama.<br />

Hasta. Kama vel kamaru.<br />

Hasta aquí. Akarukama.<br />

Hasta cuando. Qayqakama vel qayqa pacha.<br />

Hasta que tú quieras. Qayqa pacha kamaxa<br />

amawachijata.<br />

Hasta que yo lo diga. Sañajakama.<br />

Hasta que yo muera. Jiwañajakama. Y así se dirá en<br />

otras cosa semejantes.<br />

Hasta donde. Kawkikama.<br />

Hastío. Vide: Enfado.<br />

Hatear. Yampathapisiña.<br />

Hato. Q'iphi apa, khumu. Según quién lo ha de llevar.<br />

Componer el hato o cargas: q'iphichaña, khumu<br />

wakithapäña.<br />

Haz de las cosas. Ajanu, nayra tuqi )( Jikhani tuqi.<br />

Haz de leña hierba, &c. Luku. + Hacerle: lukuchaña.<br />

Hacer. Luraña que es verbo general casi para todas las<br />

cosas. Aquí pondremos otros verbos y modos<br />

particulares.<br />

Hacer casa: utachaña, componiendo el nombre con<br />

-cha, lo cual es también muy general como iremos<br />

mostrando v.g.<br />

Hacer vestido. Isichaña.<br />

Hacer que uno tenga vestido. Isinichata,<br />

qullqinichaña, &c.<br />

Hacer chácara. Yapuchaña.<br />

Hacer de aquesta o de aquella manera,<br />

mostrándolo. Ach'aña, uch'aña, aka jamachaña,<br />

uka jamachaña.<br />

Hacer que uno sea rico. Qhapaqachaña. + Que<br />

sea pobre: wajchachaña. + Que sea señor:<br />

apuchaña, mayquchaña. + Que ande el niño que<br />

no sabe: saririchaña. + Que casi se acabe algo:<br />

niyachaña, nañachaña. + Que uno sea como yo:<br />

najachaña, &c. Aunque siempre es mejor<br />

acomodarse al uso que en algunas cosas no<br />

hablara con estas composiciones aunque se<br />

entendiera.<br />

Hacer que uno ande, coma, &c: saräña, manq'äña<br />

vel sarayaña. Añadiendo a los verbos la diéresis vel<br />

ya; que también es regla generalísima.<br />

Hacer algo por amor o respeto de otro. Lurarapiña y<br />

todos los verbos con esta partícula -rapi-,<br />

significan lo propio.<br />

Hacer en su provecho. Lurasiña. Y todos los verbos<br />

con la partícula -si-.<br />

Hacer algo de noche o cuando otros se ocupan en<br />

otras cosas. Lurarachaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -racha.<br />

Hacer con brevedad. Lurawaxaña. Y todos los verbos<br />

compuestos con -waxa. Murió con brevedad:<br />

Jiwawaxi.<br />

Hacer alto en alguna parte los caminantes.<br />

Änuqtaña, aywinuqtaña, allinuqtaña, apanuqtaña,<br />

&c.<br />

Hacer muy del señor. Apusnaqaña, anchasnaqaña,<br />

jilasnaqaña, apuykachaña, mayqu mayqu thuxsaña.<br />

Hacer muy de la señora. T'allaki thujsaña,<br />

ch'uwanaqaña.<br />

Hacer del señor, del sabio, &c. Para con alguno.<br />

Apuchasirapiña, aputukurapiña vel thujsarapiña.<br />

Hacer algo a imitación de otro. Mayni jamut'aki<br />

luraña. Idem: Ullirpäña.<br />

Hacer que uno sea hombre de caudal o de estima.<br />

Jaqichaña.<br />

Hacer bien a otro. Jaqichaña, jiskichaña, khuyaña,<br />

juskuña.<br />

Hacer mal o daño. Yanqhachaña khuyantaña,<br />

jiskichantaña, en contrario sentido.<br />

Hacer de nada. Japhallaña vel ch'usatha luraña.<br />

Hacer volver las espaldas. Jakha ullut'äwaxana.<br />

Hacer que uno pierda el brío o el altivez. Jayutilla<br />

apsuña.<br />

Hacer poca obra. Jayrasiña, qillasiña.<br />

Hacer o aderezar algo. Yatäña, wakäña.<br />

Hacer a porfía. Llallisiña, markasiña thuwiqasiña.<br />

Hacer que uno se quede engañándole.<br />

Llullaqasiwaña.<br />

Hacer cualquiera cosa como hombre entendido.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!