21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

184 Ludovico Bertonio<br />

H<br />

Hábil ingenioso. Musani, musalla o arichuymani.<br />

Hábil para todas cosas. Chuymani o chuymaxtara.<br />

Habilidad. Chuymani kankaña o chuymani kankawi.<br />

Habilitar a uno para saber. Chuymanichaña o<br />

chuyma churaña.<br />

Habilitar al que tiene prohibición por la Ley.<br />

Licencianichaña o licencia churata. Y toman este<br />

vocablo de los españoles.<br />

Hábito o vestido. Isi.<br />

Hábito de indio. Jaqi isi.<br />

Hábito de religioso. Padre isi.<br />

Habituarse a hurtar. Lunthata vel lunthatiri yatiña.<br />

Habituarse a rezar. Dios jamp'atiri yatiña.<br />

Hábito, costumbre de ayunar. Ayuniri, yatiwija o<br />

-ma o -pa según cuya fuere la costumbre.<br />

Habituado al bien. Jiskiru yatita.<br />

Habituar acostumbrar a otro al bien o mal. Jiski<br />

vel yanqha yatichaña.<br />

Haber pestilencia. Jach'a usu juki.<br />

Haber remedio. Vide: remedio.<br />

Haberse bien. Vide: avenirse.<br />

Haber muestra de que quiere llover. Ch'ära<br />

qhisimaki jallusät'i.<br />

Haber mucha gente en algún cabo. Jaqi jump'usu,<br />

jump'ux jump'uxti, apanaqti, jullpusu.<br />

Haberse como hombre. Chacha chuymat'aña.<br />

Haberse como mujer varonil. Mamanaka<br />

chuymat'aña.<br />

Haber. Jukaña. Pan hay: t'ant'a jukiwa.<br />

Haber indicios o voz que uno está en alguna parte.<br />

Isapasiña.<br />

Haber muchas ocupaciones. Qama junisi, junithapti.<br />

Haber abundancia. Tusuña, jamaña, jallpaña,<br />

q'üqakiña. Vide sup: abundancia.<br />

Haber celajes. Laqhampuna kankarpu, antalupi,<br />

kankarputhalti. Vide supra: arréboles.<br />

Haber luz. Qhanaña, q'anchaña, qhanachaña,<br />

qhanatataña.<br />

Haber multitud grande de cosas. Ch'ära,<br />

qisimakiwa, kawkikiwa, sanawikiwa, jakhumä;<br />

jani arusiñawa, chuyma usuwa.<br />

Haber falta de comida, papel, &c. Manq'a<br />

mach'awa, papela ch'usawa.<br />

Haber menester comida, plata. &c. Manq'atha,<br />

qullqitha, t'aqisiña.<br />

Haber. Vide: tener.<br />

Haber ocasión o lugar para hacer algo o ser tiempo<br />

de ello. Yatisiña, wakisiña. Es tiempo de ir: maña<br />

wakisiwa.<br />

Haber obligación de restituir. Churaxaña,<br />

kutäxañawa vel wakisi, yatisiwa. Añadiendo al<br />

infinitivo -ja, -ma, -pa, -sa, según fuere la persona<br />

obligada.<br />

Haber causa para ir. Maña juki vel wakisi. Y así de<br />

otras cosas.<br />

Haber dificultad de hacer, &c. Jaritha lurañawa.<br />

Haber facilidad o ser fácil de hacer. Lurañakiwa,<br />

añadiendo -ki al participio.<br />

Haber vergüenza. Vide: avergonzarse.<br />

Haber gana. Vide: tener gana.<br />

Haber hambre común. Mach'aña.<br />

Hablar. Arusiña. Vide: A- no. 83. donde hay mucho<br />

notado. Dicen también algunas veces: Ulaqaña.<br />

Hablar lo que hace al caso en un negocio donde hay<br />

muchas cosas. Aru apakipaña.<br />

Hablar sin tino o lo que viene a la boca. Chuchaña,<br />

tawiña, sanchalliña, taxwaña, pampaki arusiña,<br />

lawiña.<br />

Hablar en su abono. Aru phalaña, millk'uña,<br />

q'inq'ut'äña, sumirijaru arusiña.<br />

Hablar gastando el tiempo. Arusmukuña, aruwäsiña.<br />

Hablar por alguno. Atamarapiña.<br />

Hablar a uno que no se deja persuadir o no atiende<br />

al que habla. Qalaru vel q'ulluru qhawat'ätaru,<br />

q'ulluru urkut'ätaru, arusiña.<br />

Hablar muy recio como quién vence en las porfías<br />

o disputas. Qanqiña, sumaña.<br />

Hablar entre dientes o aprisa. Kullmukipamä,<br />

muxmukipamä, millk'ukipamä, khistukipamä<br />

arusiña.<br />

Hablar entre dientes, muy quedito. Philli philliña.<br />

Hablar a trochemoche, sin declararse bien.<br />

Qhanamanaña.<br />

Hablar enterneciendo al que oye. Khuyasiña,<br />

waynasiña, jalutaskaña, arusiña.<br />

Hablar tartamudeando. Jajllu tha arusiña.<br />

Hablar con doblez. Mästä vel jakhastä, jamast'ä,<br />

ch'amakast'ä, watiqast'ä arusiña vel mäst'äña, &c.<br />

Hablar al oído. Jinchuru arusiña<br />

Hablar a alguno reprehendiéndole. Jinchukataña,<br />

taxtiña.<br />

Hablar muchos a voces sin concierto. Jupiwäsiña.<br />

Hablar con distinción y claridad. Thiyani qurpani,<br />

puluni k'illpani vel muqutha muqutaki, t'iwithaki,<br />

kharithaki arusiña vel aru phat'ajaña, t'iwijaña.<br />

Hablar con mucha claridad, de suerte que se<br />

entienda muy bien. Chuymaru puriri arusiña vel<br />

tuminajamaki aru khariña.<br />

Hablar al corazón. Idem.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!