LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
220 Ludovico Bertonio<br />
Molerse con azotes. Laqhajasiña.<br />
Molido de los golpes. Lankaxatata, lankanuqtata,<br />
juchhanuqtata, allpinuqtata. + Estarlo: janchi<br />
lankaxtitu, &c.<br />
Molido de los trabajos. Parpachata, t'unanuqata,<br />
t'uxita. + Estarlo: parpachitu, uka jachiri jaquntitu,<br />
parpasa ch'akhasa iytu, ch'iytu, jawijtitu, thäxtitu,<br />
ch'ama ch'ama susutu, t'unanuqitu, t'uxitu.<br />
Molido muy bien, hablando del trigo, quinua, &c.<br />
Qanasa llamp'u, wayrusiña, chunkasiña, naxna,<br />
laxwi qhunata, iyata, khutata.<br />
Molestar. Yachana, ch'axmiña, q'aq'uña. Vide:<br />
importunar, inquietar, afligir.<br />
Molestia. Ch'axmi.<br />
Molino. Morina.<br />
Molledos. Pujsa p'ujsa vel muxsa muxsa.<br />
Mollera. Para phuju.<br />
Momento de tiempo. Ila puka, ila kayu.<br />
Monarca. Pusi sü jaqini.<br />
Monda dientes. Lakha p'itasiña.<br />
Mondar. Vide: descortezar. Moneda. Qullqi.<br />
Moneda recién batida. Junt'u vel sü qullqi.<br />
Monopolio. Jukha alañataki arusnuqasiña, wakijäsiña.<br />
+ Hacerle: wakijäsiña, &c.<br />
Montaña arcabuco. Quqa quqa. + Desbastarla:<br />
lluxiña, lluxirpäña, qhuqhurpäña.<br />
Montaraz, salvaje. Sach'a vel quqa jaqi.<br />
Monte, cerro. Qullu.<br />
Montes juntos. Qullu qullu.<br />
Monte bravo. Jani yanawi quqa.<br />
Montón de trigo, quinua, &c. Qullu.<br />
Montón de papa cubierto de ichu. Qäna vel phina.<br />
Montón de piedras como las que suele haber por<br />
las chácaras. Qala chaxwa, pünqu, qutu.<br />
Montón da piedras bien puestas o de adobes. Qala<br />
arku, tika arku.<br />
Montón de piedras que van echando los<br />
caminamos y la adoran y le piden buen viaje,<br />
&c. Apachita.<br />
Montones juntos de quinua, por pisar y de otras<br />
cosas. Sallada. Idem: umullu qullu, Vide:<br />
amontonar.<br />
Montoncito de cosas que venden en la plaza. Qhatu<br />
chala, maychata, pachata. Nota la composición:<br />
mukita.<br />
Morar, vivir. Utkaña. Vida: vivir.<br />
Morador, dueño de casa. Utani.<br />
Morador, que vive en alguna casa aunque no sea<br />
suya. Utkiri.<br />
Morador vecino del pueblo. Markani.<br />
Morador, vecino de fuera. Jaqi. Y dícese de todas las<br />
cosas como de pájaros, carneros, &c. Yunka jaqi:<br />
pájaro de los Yungas u otra cosa traída de allá,<br />
Quta jaqi: pájaro de la laguna. El caballo es animal<br />
de castilla: caballo castilla jaqiwa, &c. Manzana<br />
castilla jaqiwa y así de otras cosas.<br />
Morada. Uta, utkawi, utkaña.<br />
Morado color. Ch'imaxa. + Tirar a morado:<br />
ch'imaxaru jaxsuña.<br />
Morado o amoreteado. Q'üta, larama, jusqullu.<br />
Dícese de las papas asoleadas y de las partes<br />
acardenaladas con golpes.<br />
Mordaza. Idem: laxra achuthapiña, q'awrthapiña.<br />
Morder. Achujada, q'awijaña. 3 -ji.<br />
Morder sacando bocado. Achusuña vel achuqaña. 3.<br />
-qi. Vide: a- nu 15, &c.<br />
Morder para cortar. T'urujaña vel khistuqaña.<br />
Morder dando muchos bocados. Achunuqaña,<br />
q'awinuqaña.<br />
Morder o picar el avispa. Sirat'aña.<br />
Morder sin soltar. Achujasiña.<br />
Morder con palabras. Aniña achajaña, q'awijaña,<br />
siñijaña.<br />
Morder manzana. Q'awina, p'allchaña, qhapaña.<br />
Morderse con palabras. Achusiña, &c.<br />
Moreno color negro. Chara, yana.<br />
Moreno etiope. Yanaruna, negro.<br />
Morena esclava. Yanärimi, negra.<br />
Morir. Jiwaña.<br />
Morir mozo. Allqaña. 3 -qi. + Él que así muere:<br />
pasuni.<br />
Morir el que mató a otro en el mismo tiempo o<br />
poco después. Antisina, Pedro, Martinaru<br />
ansitawina.<br />
Morir en el lazo. Jakijaña -ru.<br />
Morir muchos en breve. Jiwaraña, tukuraña,<br />
laqharaña. Idem: jiwakipaña, tukukipaña.<br />
Morirseme mi padre, mi hijo o mujer, &c. Awkija<br />
jiwasiña vel jiwaraqitu.<br />
Morir, acabar. Ch'amisthapixaña, t'aqhxaña.<br />
Morir de rayo. Wapuña, k'achjaña.<br />
Morir abintestato. Kunapsa, uksaki jaytasina<br />
jiwawaxaña.<br />
Morir de ponzoña. Qullana jiwaña vel qullata.<br />
Morir muchos de peste. Usuna q'upasiña,<br />
q'upasiwaxaña.<br />
Morir de achaque. Pankuthakixaña, lankutakixaña<br />
vel laykutakixaña.<br />
Morir de repente. Urañana, jamphaña, tapathama,<br />
jak'atama, jamphathama, jiwawaxaña.<br />
Morirse por amor da otro como Christo. N.S.<br />
Jiwarapiña.