21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

136 Ludovico Bertonio<br />

muchos modos por este verbo que no pudieran<br />

cómodamente ponerse en otras letras.<br />

Dar para que uno tenga o lleve personas o cosas.<br />

Esto se dice con los verbos de llevar y con la<br />

partícula, -xarä, -rpä o -xarwa vel -xaruya, como<br />

por ejemplo:<br />

Dar un bordón. Thujru äxaräña vel ärpäña.<br />

Dar un niño para que le tenga. Wawa ichuxaräña.<br />

Dar o entregar una persona para que la guarde o<br />

lleve. Irpxaräña.<br />

Dar así muchas personas. Anaxaräña; y así se hará<br />

en todos los verbos de llevar, los cuales así<br />

compuestos significan dar.<br />

Dar en cara. Vide: zaherir.<br />

Dar en guarda. Vide: añadir.<br />

Dar la vuelta hacia nosotros. Äkipanixaña, änixaña,<br />

apakiptanixaña. Vide: volverse.<br />

Dar. Vide: alcanzar. Dame, alcánzame.<br />

Dar o poner de blanco o negro, &c. Janq'unchaña,<br />

ch'äranchaña, &c. Añadiendo -nchaña al nombre<br />

de aquel color o cosa que pega. Vide: untar.<br />

Dar mal de corazón. Chuyma q'apit'itu, q'apijitu,<br />

ñatujitu.<br />

Dar a uno lo que pide a su contento. Chuymaru<br />

chillat'aña, mayisiwipakama, contentopakakama<br />

churaña, khuyantaña, khuyasintaña, jusquntaña.<br />

Dar mucho a uno y otro poco. Chakhuchaña,<br />

chakhuki vel chakhu chakhuki churaña.<br />

Dar el para bien de la mejoría al que anda<br />

levantado. Chillqi nukxakima saña, jakarapikita<br />

saña.<br />

Dar el sí para casarse. Iya saña, jay saña, wä saña.<br />

Dar señal con la voz cuando le llaman o preguntan.<br />

Jay saña. Diciendo como de cosa pasada y usando<br />

de esta interjección de presente, nunca se añadirá<br />

saña, como es fácil de entender.<br />

Dar, aporrear. Nuwaña, ch'axiña, liq'iña, jaychaña.<br />

Vide: nuwaña; donde se hallarán muchos modos de<br />

este verbo.<br />

Dar o caer el pájaro en la liga. Jamillujasiña.<br />

Dar y tomar discurriendo. Jamuta jamanuqaña. 3<br />

-qi. Vide: tu- no. 3.<br />

Dar golpe en alguna parte del cuerpo, en la mano,<br />

&c. Amparanchaña, en los ojos: nayranchaña, &c.<br />

Posponiéndo -nchaña al nombre de la parte.<br />

Dar de sí extendiéndose los pellejos o paños, &c.<br />

Yakiqaña vel muchaqaña. 3 -qi.<br />

Dar un poco de agua echándosela de un vaso en<br />

otro. Waraqaña. 3 -qi.<br />

Dar a muchos: churajraña, lakijraña, &c. Añadiendo<br />

-jra a los verbos de dar.<br />

Dar de comer. Manq'ajaña. 3. -ji.<br />

Dar de beber. Umajaña. 3 -ji.<br />

Dar de beber a las bestias. Umäña.<br />

Dar de beber al enfermo. Umat'aña.<br />

Dar de beber al que se va. Umat'awaña.<br />

Dar de comer. Manq'aña, manq'a liwaña.<br />

Dar de mamar. Ñuñuwaña. Vide: ñu- no. 6.<br />

Dar el sol en lo alto de los cerros o casas. Inti<br />

qulluru, uta utaru k'achachasi. + Y la luna: phaxsi<br />

k'achachasi.<br />

Darlo lodo sin dejar nada. Q'umapacha, taqipacha<br />

q'umusurapiña.<br />

Dar. Vide: dividir, repartir.<br />

Dar barro a la mano. Llawch'irpäña, lankarpäña.<br />

Dar uno más. Mayana apaqxataña.<br />

Dar recaudo al oficial de madera, piedra, &c.<br />

K'ullu, qala, &c. apaxäña. Añadiendo -xä, a los<br />

verbos de llevar según las cosas.<br />

Dar a logro o a usura. Mirani manuña, chariña.<br />

Dar vuelta de amigo castigando. Misk'intaña,<br />

muxsantäna, jiskichantana.<br />

Dar vuelta de cabello. Mithawäsiña, jik'iwäsiña.<br />

Vide: vuelta dar.<br />

Dar a guardar. Vide: depositar.<br />

Dar del codo. Muqhat'aña vel mujllina chhañt'aña.<br />

Dar para oler. Mukhiyaña vel mukhit'äña.<br />

Dar bastante recaudo de alguna cosa. Jakit'aña.<br />

Dar en una calle que no tiene salida. Uqharu<br />

jalt'aña.<br />

Dar en manos de enemigos. Awqaru jalt'aña.<br />

Dar en el lazo. Sipitaru jalantaña, jakijaña, jiwaña.<br />

Dar en el lazo la zorra. Thuchllaru jalantaña, &c.<br />

Dar a conocer. Ulltäña, ullachäña.<br />

Dar de más. Apaqampi churaña, vel apaqt'aña,<br />

apaqaña. 3 -qi.<br />

Dar dolor en alguna parte del cuerpo. Usu puritu<br />

vel purixatitu ampararu, kayuru, &c.<br />

Dar pena tomando pesar. Phutisiña, llakisiña,<br />

kichusiña.<br />

Dar a entender con razones. Unanchäña, tuqinchäña,<br />

jamutäña, jamurpäyaña.<br />

Dar a entender que quiere ir, hacer, &c. Mirijaki,<br />

luririjaki arusiña.<br />

Dar a entender que no tiene plata o no la hay.<br />

Qullqi ch'usawa sirijaki arusiña.<br />

Dar a entender fingiendo. Musanchaña, must'aña,<br />

musamukuña. ¿Por qué me diste a entender que<br />

ibas a la iglesia y fuiste a jugar? ¿Kuna layku<br />

must'it'a iklisyaru maja sasina anatiriki mata?<br />

Dar al diablo. Supayu apphana vel apaspana saña.<br />

Dar por justo precio vendiendo. Chanipa vel waqipa

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!