LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
LudovicoBertonioMuchosCambios
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
78 Ludovico Bertonio<br />
p'itikataña.<br />
Amortajado. T'irithapita, kallaqata amaya.<br />
Amonecerse, por algún golpe o por desmayo.<br />
Nuwata vel usuta jiwartaña, samkartaña vel<br />
t'akhartaña.<br />
Amortecerse como quiera desmayándose. Tukuña.<br />
Amortecido. Jiwartata, samkartata, t'akhartata.<br />
Amortiguarse. Vide: calambre.<br />
Amortiguado, descolorido, atortelado. Q'illukiptata,<br />
yükiptata, churikiptata.<br />
Amortiguarse así. Churikakixaña, q'illukakixaña vel<br />
yükakixaña vel churikiptaña 3. -xi, en los primeros.<br />
Amotinarse. Q'iwithaltaña, q'iwisiña, apu manqa<br />
wakixasiña, wallpasiña. Idem: mayachasiña,<br />
tantasiña, awqapa tukuña, awqapa sät'aña.<br />
Amotinamiento, motín. Apu manqa wakixäsiña,<br />
q'iwisiña, &c. Amparar socorriendo en las<br />
necesidades. Yanapaña, jiskichaña, khuyaña.<br />
Amparar defendiendo. Jakaräña, jalaxataña;<br />
arukipaña.<br />
Amparado, que tiene quien le defienda y haga por<br />
él. Yanapirini, jalaxatirini.<br />
Amparo, defensión. Los infinitivos de los<br />
sobredichos verbos a los participios en -wi,<br />
significan esto. Yanapaña, Idem: yanapawi,<br />
jakaräña, jalaxataña, jalaxatawi, &c. A los cuales,<br />
casi siempre te añaden los posesivos -ja, -ma, -pa,<br />
-sa, &c.<br />
Amparo o el que hace por otro, acudiéndole en<br />
todo. Pukara, qiyna, tikira, qirari, yanapiri y los<br />
participios en -ri, de los verbos que significan<br />
amparar.<br />
Ampollas del agua. Phukuchu.<br />
Ampollas levantarse. Umatha phukuchuchasiña,<br />
phukuchusnuña.<br />
Ampollas levantarse en las manos quemándote o<br />
trabajando. Ampara phukuchusnutu.<br />
Ampollas hacerlos niños jugando. Pukuchuchaña.<br />
Ampolla, vaso angosto da boca como limeta o<br />
redoma. P'uñu wayu wayu, phurunq'u.<br />
Amulatado. Yawirka jaqi.<br />
Amulatado pararse. Yawirkaxaña, yawirkakiptaña.<br />
Anade. Uwasi.<br />
Anatematizar, descomulgar. Cristianonakana<br />
mayachasiñapatha qurpajaña. Jut'ijaña k'alaxtäña<br />
vel jitanunakampi jaqichasiña, sarasiña aparaña vel<br />
jani cristianonakampi jaqiwasiniti, jani kuna yätsa<br />
sarasiniti, sasin saña o kamachiña.<br />
Anatematizado, descomulgado. Cristianonakana<br />
mayachasiñapatha jalaxtäta, &c. Ut Supra.<br />
Anatema, descomunión. Cristianonakana<br />
tantasiñapatha qurpajatakankaña. Los indios no<br />
saben aún, qué cosa sea descomunión, ni<br />
descomulgar, pero si fuere menester, puedeseles<br />
declarar por los sobredichos términos u otros que<br />
no serán dificultosos de hallar.<br />
Anca, donde juagan los huesos junto al espinazo.<br />
Phuskanka.<br />
Anciano. Yasq'a, ch'ari, achachi.<br />
Anciana. Mamanaka, apachi.<br />
Anchi corto. Qara, t'iqi vel t'at'a qara.<br />
Ancho o hueco de la casa o puerta, costales o de<br />
otras cosas semejantes. Jaqhanka.<br />
Ancho del parto y otras cosas. Iwraqa.<br />
Anchor de la casa, puerta, &c. Utana punquna,<br />
killkana, qutamana jakhankapa.<br />
Anchor del paño, mesa, &c. Pañuna, isina, misana,<br />
iwraqapa.<br />
Anchura. Lo mismo que anchor.<br />
Andamio. Kirata.<br />
Andamio hacer. Kira luraña.<br />
Andar, verbo general para todas las cosas que<br />
andan. Saraña. Pero como son muchos los verbos<br />
de andar según la diversidad de los modos, por que<br />
unos andan arrastrando otros levantados, &c. Y<br />
también andan muchos juntos o uno solo, para<br />
hablar con propiedad según lo que pide esta<br />
lengua; será acertado mirar siquiera de paso los<br />
verbos siguientes.<br />
Andar muchos juntos así de hombres, como de<br />
otros animales. Äña. 3 -iy vel aywiña.<br />
Andar arrastrando. Jithiña.<br />
Andar la culebra o gusanos. Mullt'iña, llawlliña.<br />
Andar el sapo. Lat'aña.<br />
Andar o bullir muchos gusanos. Ch'isch'istaña,<br />
jump'ux jump'uxtaña.<br />
Andar trotando. Tuqul tuqultasa vel yaxa yaxa<br />
saraña.<br />
Andar cabiz bajo. Khuykuña.<br />
Andar a prisa. Chuxchunaki saraña, jalaña.<br />
Andar con dificultad los enfermos y flacos no<br />
alargando bien el paso. Chullchuña.<br />
Andar como uno que llene grillos o bestia que tiene<br />
sueltas. Kapaña y lo mismo se dice de los<br />
enfermos que andan con las piernas muy abiertas.<br />
Andar despacio con gravedad. Sara quysuña.<br />
Andar sin encogimiento con la cabeza levantada.<br />
Kunka äña. 3 -ji.<br />
Andar la fantasma. Khakha jali.<br />
Andar con chismes. Aru apaña, aru achuña vel<br />
ch'irijaña. 3 -ji.<br />
Andar primero. Nayrawaña.