21.03.2013 Views

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

LudovicoBertonioMuchosCambios

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

78 Ludovico Bertonio<br />

p'itikataña.<br />

Amortajado. T'irithapita, kallaqata amaya.<br />

Amonecerse, por algún golpe o por desmayo.<br />

Nuwata vel usuta jiwartaña, samkartaña vel<br />

t'akhartaña.<br />

Amortecerse como quiera desmayándose. Tukuña.<br />

Amortecido. Jiwartata, samkartata, t'akhartata.<br />

Amortiguarse. Vide: calambre.<br />

Amortiguado, descolorido, atortelado. Q'illukiptata,<br />

yükiptata, churikiptata.<br />

Amortiguarse así. Churikakixaña, q'illukakixaña vel<br />

yükakixaña vel churikiptaña 3. -xi, en los primeros.<br />

Amotinarse. Q'iwithaltaña, q'iwisiña, apu manqa<br />

wakixasiña, wallpasiña. Idem: mayachasiña,<br />

tantasiña, awqapa tukuña, awqapa sät'aña.<br />

Amotinamiento, motín. Apu manqa wakixäsiña,<br />

q'iwisiña, &c. Amparar socorriendo en las<br />

necesidades. Yanapaña, jiskichaña, khuyaña.<br />

Amparar defendiendo. Jakaräña, jalaxataña;<br />

arukipaña.<br />

Amparado, que tiene quien le defienda y haga por<br />

él. Yanapirini, jalaxatirini.<br />

Amparo, defensión. Los infinitivos de los<br />

sobredichos verbos a los participios en -wi,<br />

significan esto. Yanapaña, Idem: yanapawi,<br />

jakaräña, jalaxataña, jalaxatawi, &c. A los cuales,<br />

casi siempre te añaden los posesivos -ja, -ma, -pa,<br />

-sa, &c.<br />

Amparo o el que hace por otro, acudiéndole en<br />

todo. Pukara, qiyna, tikira, qirari, yanapiri y los<br />

participios en -ri, de los verbos que significan<br />

amparar.<br />

Ampollas del agua. Phukuchu.<br />

Ampollas levantarse. Umatha phukuchuchasiña,<br />

phukuchusnuña.<br />

Ampollas levantarse en las manos quemándote o<br />

trabajando. Ampara phukuchusnutu.<br />

Ampollas hacerlos niños jugando. Pukuchuchaña.<br />

Ampolla, vaso angosto da boca como limeta o<br />

redoma. P'uñu wayu wayu, phurunq'u.<br />

Amulatado. Yawirka jaqi.<br />

Amulatado pararse. Yawirkaxaña, yawirkakiptaña.<br />

Anade. Uwasi.<br />

Anatematizar, descomulgar. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha qurpajaña. Jut'ijaña k'alaxtäña<br />

vel jitanunakampi jaqichasiña, sarasiña aparaña vel<br />

jani cristianonakampi jaqiwasiniti, jani kuna yätsa<br />

sarasiniti, sasin saña o kamachiña.<br />

Anatematizado, descomulgado. Cristianonakana<br />

mayachasiñapatha jalaxtäta, &c. Ut Supra.<br />

Anatema, descomunión. Cristianonakana<br />

tantasiñapatha qurpajatakankaña. Los indios no<br />

saben aún, qué cosa sea descomunión, ni<br />

descomulgar, pero si fuere menester, puedeseles<br />

declarar por los sobredichos términos u otros que<br />

no serán dificultosos de hallar.<br />

Anca, donde juagan los huesos junto al espinazo.<br />

Phuskanka.<br />

Anciano. Yasq'a, ch'ari, achachi.<br />

Anciana. Mamanaka, apachi.<br />

Anchi corto. Qara, t'iqi vel t'at'a qara.<br />

Ancho o hueco de la casa o puerta, costales o de<br />

otras cosas semejantes. Jaqhanka.<br />

Ancho del parto y otras cosas. Iwraqa.<br />

Anchor de la casa, puerta, &c. Utana punquna,<br />

killkana, qutamana jakhankapa.<br />

Anchor del paño, mesa, &c. Pañuna, isina, misana,<br />

iwraqapa.<br />

Anchura. Lo mismo que anchor.<br />

Andamio. Kirata.<br />

Andamio hacer. Kira luraña.<br />

Andar, verbo general para todas las cosas que<br />

andan. Saraña. Pero como son muchos los verbos<br />

de andar según la diversidad de los modos, por que<br />

unos andan arrastrando otros levantados, &c. Y<br />

también andan muchos juntos o uno solo, para<br />

hablar con propiedad según lo que pide esta<br />

lengua; será acertado mirar siquiera de paso los<br />

verbos siguientes.<br />

Andar muchos juntos así de hombres, como de<br />

otros animales. Äña. 3 -iy vel aywiña.<br />

Andar arrastrando. Jithiña.<br />

Andar la culebra o gusanos. Mullt'iña, llawlliña.<br />

Andar el sapo. Lat'aña.<br />

Andar o bullir muchos gusanos. Ch'isch'istaña,<br />

jump'ux jump'uxtaña.<br />

Andar trotando. Tuqul tuqultasa vel yaxa yaxa<br />

saraña.<br />

Andar cabiz bajo. Khuykuña.<br />

Andar a prisa. Chuxchunaki saraña, jalaña.<br />

Andar con dificultad los enfermos y flacos no<br />

alargando bien el paso. Chullchuña.<br />

Andar como uno que llene grillos o bestia que tiene<br />

sueltas. Kapaña y lo mismo se dice de los<br />

enfermos que andan con las piernas muy abiertas.<br />

Andar despacio con gravedad. Sara quysuña.<br />

Andar sin encogimiento con la cabeza levantada.<br />

Kunka äña. 3 -ji.<br />

Andar la fantasma. Khakha jali.<br />

Andar con chismes. Aru apaña, aru achuña vel<br />

ch'irijaña. 3 -ji.<br />

Andar primero. Nayrawaña.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!