II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

"oyun" kavramı eski şaman tören şenliklerinin ve oyunlarının adıdır. Yani "oy" şaman töreninde
fikirlerin, düşüncelerin derinliğinin tecessüm ettirilmesi, ortaya çıkarılması anlamında
kullanılmıştır. "Oyuncu" neşeli oyun anlamı ile beraber, icracı anlamını da belirtiyor. Oyunda
fikir ve akılları derinleştirmek, ortaya çıkarmak anlamı tamaşanın, törenin iç mantığı ile organik
bir şekilde ilgilidir. Bu fikri biraz da kompakt ifade edersek, diyebiliriz ki, eski qəbilələrimiz
kendilerinin akıllı, yetenekli saydıkları şaman-qamlarına "oyun" adı vermişler. "Azerbaycan
halk tiyatrosu Tarihi" eserinde bu gerçekliği doğrulayan M.Allahverdiyev yazıyor ki, evet, oyun
hem şaman-qamların adıdır, hem de şaman-qamların yaptığı işin anlam ve mantığını, mahiyetini
kapsamaktadır. Bu yüzden de dilimizde mevcut olan "oyun" sözü izlerken, dans, icracı
anlamında geliştirilmiştir. Demek ki, "oyun" kavramı manalıdır. "Oyun" sözü izledim, komedi,
oyuncu ve komedi ustası me- nasini da verir. El arasında güldürənə, eğlenceli konuşanlara veya
maharetli oyunculuk edenlere şimdi de ki: "O bir oyun açtı ki, gel acaba. Bizi güldürmekten
kırdı ". Burada oyuncunun oyunu, mahareti öngörülüyor "(7, s.47-48).
Çocuk şarkılarının bir bölümü çocuk oyunları ile ilgili olanlardır. Çocuk oyunların
birçoğu eski tapınma törenleri ile ilgili olup, özünde halkımızın çeşitli adet -ənənələrini temsil
eder. Oyunlar hakkında eski kaynaklarda da bilgilere rastlarız. Onların en iyisi Kaşgarlı
Mahmud'un "Divan" dır. Burada "Çərpləng", "Muqquz-muqquz", "Qaraquni", "ebe-əbə",
"Göç", vb. çocuk oyunları hakkında bilgi verilir. Günümüze kalan, esasen, spor karakteri
taşıyan hareketli çocuk oyunları ile birlikte özünde söz, deyişmə, okumak unsurlarını birleştiren
konulu çocuk oyunları da mevcuttur. Meydan ve sokaklarda, heyetlerde, çayır-çimenliklerde
oynalılan çocuklar oyunların bir kısmı yaşlıların hayatından alınmış, fakat küçüklerin ifası için
uyarlanmış bir seçenekler, yamsılamalardır. (2, s. 84) Bu oyunlar tarihte "Çağa oyunları" adı ile
bellidir. Buradan da anlaşılacağı gibi oyunlar hiç de sadece çocuklara ait edilmekle sınırlı. Oyun
insanın tüm yaş dövürlərinin tarihi sosyal, kültürel ve seciyyesini yansıtan zengin bir alandır.
Çocuklar söz oyunlarının nezmle belirtilen örnekleri daha fazladır. Aslında böyle nazım
örnekleri nesir parçaları unutulmuş şekilde bize ulaşmıştır. Bu konuda Vagif Veliyev yazıyor:
"Şiirle olmuyan oyun kelimeleri çabuk unutulmuş, onları hatırlamak mümkün olmamıştır.
Nezmle olanlar ise günümüze kadar gelmiştir ". Bunlarada bir kaçına göz atalım "motala -
motal" adlandırılan neğmede denir.
Motala- motal
Terse motal,
Eller atar
Kaymak tutar
Beyaz kuşum ağar çinim
Gök quşum-güvercinim.
Vur davul çık kenara
Bu şiirin her kelimesini diyen elini sırayla arkadaşlarının ve kendisinin ayağının üstüne
koyar. Metnin sonundaki "Çekil kenara" kelimeleri herkesin ayağının usde değilse, o ayağını
çekiyor. Sonra şiir yine baştan ayağa denir. Çocuklar tek tek ayaklarını çekiyorlar herkesin
ayağı sona kalırsa, onu yüzü usde uzatır, ellerini yumruk tutup birbirinin usde onun arkasına
koyup soruyorlar:
-El üsde kimin eli!
Hergah çocuk elini onun arkasına qoyanı bulsak, onu durquzurlar, bulamazsa "Götürünvurun,"
yalandır-deyip, onu birkaç kez çok zayıf vururlar ve yine sorarlar:
El üsde kimin eli?
Böyle çocuk oyun nəğmələrinə Tekerlemeler de denir. Tekerlemeler fiziksel ritim
üzerinde kurulduğundan eklem hareketli olur.
Çocuk oyunlarından biri de "Menekşe, bende düşebilir" oyunudur. Bu oyun sırasında
çocuklar iki gruba bölünüp 25-30 metre aralı el ele tutarak sıraya dizilmiş şekilde yüz yüze
duruyorlar. Destenin birinden ötekine derler:
Menekşe
Maddeden düşebilir
II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu 183