II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

Bu düşüncelerle, Kırgız çocuk folkloru ve bilmecelerine ilişkin bilgileri kısaca değerlendirdikten
sonra Kırgız bilmecelerini şekil, yapı, içerik bakımından seçtiğimiz örneklerle inceleyeceğiz.
II. Kırgız Bilmecelerinin Şekil ve Yapı Özellikleri
II. 1. Genel Şekil Özellikleri
Kırgız bilmecelerini şekil bakımından mensur ve manzum tipleriyle görmek mümkündür.
Ancak, masallar ve efsaneler içerisine serpiştirilmiş mensur bilmecelerden çok daha fazla
manzum bilmeceler sözlü gelenekte yerini almıştır. Bu manzum örneklerde kusursuz bir şiirsel
yapıdan bahsetmek de mümkündür. Dizi sonlarındaki ses benzerlikleri, kafiye düzeni, mecazi
anlatımlar, meteforlar, imgeler aliterasyon, asonans kullanımları, yinelemeler bilmecelerin
şiirselleğini ortaya koymaktadır.
Taalaga taruu çaçtım, / Tarlaya darı saçtım
Tapıldap üygö kaçtım. / Patır patır eve kaçtım
Muzga buuday çaçtım, / Buza buğday saçtım
Burkurap üygö kaçtım. / Gürleyip eve kaçtım (camgır - yağmur) *
Yukarıdaki bilmece, yağmurun adını anmadan bazı niteliklerini metaforlar yardımıyla
üstü kapalı bir şekilde tasvir ederek anlatmıştır. “çaçtım / saçtım; üygö kaçtım / eve kaçtım”
ifadelerin takrarlanarak kullanımı, yağmurla ilişkilendirme adına yansıma sözcük tercihi “ tarpılda-
/ yere hızla vurulan ayağın sesi, burkulda / gürle-”, “taala / tarla, buuday / buğday ve
taruu / darı” gibi biribiriyle ilişkili sözcük seçimi, “… çaçtım, ...ar üygö kaçtım” sözcükleriyle
oluşturulan dize sonu redif ve kafiye kullanımı, “a a a a” yapısıyla kafiye düzeni vb. bilmeceye
tam bir şiirsellik katmıştır.
Kafiye örgüsü olarak “a a”, “a a a a”, “a a b b”, “a b a b”, “a b b a” düzenleri de şiirsel
bilmecelerde sıkça görülür. Örneğin aşağıdaki bilmecede “a b a b” biçimiyle çapraz bir kafiye
örgüsü oluşturmuştur.
Belen belen belen at
Beli coor kürön at,
Baskan izi barmaktay
Bakırganı taylaytay.
/ Hazır hazır hazır at
/ Beli yaralı kızıl at
/ Bıraktığı iz parmak izi
/ Bağırması taylak gibi (mıltık-tüfek)
Kırgız bilmecelerinin dikkat çeken bir diğer şekil özelliği ise kullanılan sözcükleri ortak
gibi görünen, birbirine çok çok benzeyen ancak cevapları farklı olan, varyantlı kullanımların
sıklığıdır.
Astı taş, üstü taş / Altı taş, üstü taş
Orta cerinde bışkan aş / Ortasında pişmiş aş. (örük, erik, kaysı ağacı)
Astı taş, üstü taş / Altı taş, üstü taş
Orta ceri caşıl taş / Orta yeri yeşil taş (miste - fıstık)
Astı taş, üstü taş / Altı taş, üstü taş
Orta ceri calpak baş / Orta yeri yassı taş (taşbaka- kaplumbağa)
Yukarıdaki örneklere bakılınca bışkan, çaşıl, calpak sözcükleri dışında tamamen aynı
sözcüklerin oluşturduğu fakat cevapları faklı dört bilmece görmekteyiz. Kullanılan bu üç farklı
sözcük üç farklı bilmece oluşturmuş ve aynı zamanda cevaba çağrışım da sağlanmıştır.
Kırgız Türkçesi’nde “tildik kaytaloolor / dilsel yinelemeler” denen kalıplaşmış ifadeler,
sözlü geleneğin birçok türünde olduğu gibi bilmecelerin de sanatsal ve metinsel değerini artırmıştır.
Sözcük yinelemeleri bilmecelerde ritm ve musiki oluşturarak, akılda kalıcılığı ve ilgiyi
artırmaktadır. Örneğin:
Cıy-cıy kilem cıy kilem / Kat kat halı, kat halıyı
*
Bildiride kullandığımız bilmece örnekleri, K. İbrahimov’un “Tabışmaktar, Şam Basması, Bişkek, 2002” adlı eserinden
alınmıştır.
336 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu