II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

1982’de kurulan “Til-Yazı Hizmeti Komitesi”nin düzenlediği Arap alfabesine dayalı yeni
fonetik alfabe, “Uygur Yazıgının Elipbası ve Uygur Edebi Tilining İmla Kaidesi” adlı eserin
1982 yılında yayımlanması ile resmiyet kazanır ve 1 Ocak 1984’ten itibaren kullanılacağı duyurulur.
Böylece Doğu Türkistan’daki Uygurlar, 1983 yılında yeniden fonetik olarak düzenlenmiş
Arap alfabesi kullanmaya başlamışlar, hala da bu alfabeyi kullanmaya devam etmektedirler.
(Koraş, 2014)
Alfabeye ilişkin bu geçmişin Uygur çocuk ve gençlerin eğitim dili serüveni ise şöyledir:
Çin, siyasi otoritesini kurduktan sonra eğitim alanında bir genelge ile Mayıs 1950 yılında ilk ve
orta dereceli okulların müfredatında yapılan değişikliklerle dil değişikliği konusunda ilk adımı
atmıştır. Bu genelge ile Uygurca eğitim veren okullarda Çince ve Rusça seçmeli ders olmuş,
yükseköğretimde ise Çince hazırlık dönemi zorunlu kılınmıştır. Çincenin rahat okunup yazılmasının
hedeflendiği bu çalışmadan sonra liselerde çift dilli eğitim yapma kararı almış, denemeli
olarak Şinjiang Üniversitesi ortaokulu, Gulja şehri 6. lisesi, Kâşgar 2. lisesi, Börtala Moğol
Otonom Bölgesi 2. lisesi, Urumçi şehri 6. liselerinde denemeli olarak çift dilli eğitim yapmaya
başlamıştır. (Emet, Doğu Türtkistan’da çift dilli eğitim, 2015) Böylece Doğu Türkistan’da çift
dilli eğitimin temeli atılmıştır. Resmi olarak Çincenin okullarda zorunlu hale gelmesi bu kararname
ile gerçekleşmiştir. Ancak 1966 yılında Çin genelindeki kültür devriminin tesiriyle Doğu
Türkistan’daki eğitim ile beraber çift dilli eğitim politikası da duraklama dönemi yaşamıştır. On
yıl kadar etkili olan bu dönem 1976’da Mao’nun ölümüyle sona ermiş ve milli eğitim Uygur dili
esas olarak Çince eğitime önem verilmesi kaydıyla yeni döneme geçilmiş, yüksek öğretimde
Çince hazırlık koşulu tekrar söz konusu olmuştur. Hapisteki Uygur yazar ve edebiyatçıların
serbest kalması, süreli yayınları yeniden faaliyete geçirmiş ve milli eğitimle ana dili Uygurcanın
güçlendirilmesi söz konusu olmuştur. Uygur Özerk Bölgesi Başkan yardımcısı Ba Dai Milli
okullarda Çince eğitimi güçlendirmeye ilişkin teklifi 6 Aralık 1982’de kabul edilmiştir. 12 Eylül
1985 yılında Uygur Özerk Bölgesi eğitim başkanlığı 5 senelik ilkokul eğitiminin Ders Müfredatı
Programı’nda 1985 yılından itibaren bütün okullarda eğitime başlamayı, köylerdeki okullarda
ön hazırlıkların yapılarak 1987senesinde Çince eğitime başlamayı bizzat talep etmiştir. (Emet,
Doğu Türtkistan’da çift dilli eğitim, 2015) Bu değişikliklere tepki olarak halk isyanlarının, hak
taleplerinin artması sonucu Çin’in baskıcı politikaları giderek daha da katılaşmıştır. 25 Eylül
1993 yılında Uygur Özerk Bölgesi 8. halk temsilcileri kurultayının 4. toplantısında Şinjiang
Uygur Özerk Bölgesi Dil ve Yazı yönetmeliğinde azınlıkların Çinlilerle olan siyasi, ekonomi ve
kültürel ilişkilerinde Çince kullanılması talep edilerek “Çince Çin devletindeki bütün halkların
kullandığı ortak dildir. Bütün resmî dairelerde resmi yazılar Çince yazılmalıdır.” diye şart konulmuştur.
14 Haziran 1996 yılında ilk defa HSK yani Çince Seviye Sınavı getirilmiştir. (Emet,
Doğu Türtkistan’da çift dilli eğitim, 2015)
Eğitime ilişkin en yeni bilgilere ise Çin Hükümeti tarafından müebbet hapis cezasına
çarptırılan Uygur Aktivist Dr. İlham Tohti’nin 29 Ekim 2009 tarihinde, Pekin Milletler Üniversitesinde
sunduğu tebliğden ulaşabiliyoruz. Tohti, tebliğinde çift dille eğitimde gelinen son noktayı
Çin Hükümetinin tanıdığı bir Uygur akademisyen olarak tüm incelilikleriyle şu şekilde
ortaya koymuştur; “Çin’de nüfusun %90’dan fazlası Çinli olduğu için devlet dili Çince olarak
belirlenmiştir. Uygur özerk bölgesinde devlet dili olarak Uygurca ve Çince eşit konuma sahiptir.
Özerklik yasası bunu gerektirmektedir… Günümüzdeki mesele Uygurların kendi memleketinde
Çince bilmeyenlerin işe alınma hakkını kaybetmiş olmasıdır.” (Tohti, Yolum ve Gayem, Uygur
Türkleri ve Çin Meselesi, 2015)
Dr. İlham Tohti’nin 03.12.2010 tarihinde, Pekin Milletler Üniversitesinde sunduğu tebliğde,
Uygur toplumunda işsizlikten sonra hoşnutsuzluk yaratan olan en güçlü meselenin dil
olduğunu ifade etmektedir. Çift dilli eğitim, uygulamada Uygurlara yönelik tek tip yeni Çin dili
eğitimi olarak gerçekleşmektedir. Bu durum Uygur toplumunda ‘Devlet Çin dili eğitimi ile ana
dil eğitim eğitimini ortadan kaldırmak istiyor’ diye algı yaratmaktadır. Uygur dilinin dışlanması
pahasına Çin dilinin zorunlu eğim dili olarak zorla yürürlüğe sokulması, Uygur dilini Uygur
okullarından dışlamakla kalmıyor; devlet daireleri, hukuk, medya, iletişim sektörlerinde de Uygur
dilinin kullanımdan kalkmasına neden oluyor. Uygur dili hukuken, Uygur Özerk Bölgesi’nin
resmi dili statüsündedir. (Tohti, Yolum ve Gayem, Uygur Türkleri ve Çin Meselesi,,
480 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu