II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

Azerbaycan Çocuk Edebiyatının Teşekkülü Tarihinden
Tarihi tecrübeden görüyoruz ki, Azerbaycan çocuk edebiyatı XIX. yüzyılın sonuncu
çeyreğinde planlı bir şekilde yaranmaya başlamıştır. Fakat bu zamana kadar da yazılı
edebiyatımızda çocuk edebiyatı konusunda eserlerin mevcutluğu, bu türün köklü gelenek
üzerinde yarandığını söylememize imkan vermektedir. Örneğin klasik şiir sanatında
karşılaştığımız birtakım örnekler, özellikle dahi Nizami Gencevi’nin şiirleri arasında yer alan
“Oğluma Nasihat”, “Karı ve Sultan Sencer”, “Süleyman ve Yaşlı Çiftçi”, “Tuğlacı Adamın
Destanı”, “Nuşirevan ve Baykuşların Sohbeti”, “Şah ve Hizmetli”, “Hayır ve Şer” vb. hikayeler,
didaktik-ibretamiz-nasihatamiz niteliğe sahip olarak çocuklara ahlaki-etik özellikler aşılamakta,
kendilerinde olayları analiz edip, sonuç çıkarma becerisini geliştirmektedir.
Bu hikayeler, çocuklara bilim, emek sevgisi, hayırseverlik, mertlik gibi olumlu
özellikler telkin etmekle birlikte, kendilerini akıllı ve uzakgören olmaya çağırmaktadır. Daha
sonraki dönemlerde Abbasgulu Ağa Bakıhanov’un eserleri, Gasım Bey Zakir’in çocukların ilgi
alanına uygun tarzda kaleme aldığı temsilleri vs., mahiyet itibariyle eğitici muhteva yükü
taşıyan, dostluk, sadakat gibi manevi keyfiyetleri öne çeken, hileye, fitne ve fesada uymamak
için tedbirli olmaya çağırış motiflerini yansıtan ibretamiz bedii örnekler gibi dikkat
çekmektedir.
XIX. yüzyılda Azerbaycan’da ana dilinde okulların açılması, bu dilde dersliklerin
hazırlanması ve aynı şekilde bu dersliklerin temin edilmesi için çocuk edebiyatı örneklerinin
yaratılması zaruretini de gündeme getirdi. Hasan bey Zerdabi, Aleksandr Çernyayevski, Sultan
Mecid Genizade, Reşid bey Efendizade, Firudin bey Köçerli gibi devrin öncü aydınları
tarafından problemin çözümü yönünde gözle görülür işler ortaya kondu. Seyid Azim Şirvani ise
70’li yıllarda Şamahı’da anadilimizde okul açmakla ve çocuklar için “Rebiu’l-Etfal” (1878) ve
“Tacu’l-Kutup” (1883) isimli derslikler hazırlamakla XIX. yüzyıl Azerbaycan maarifçilik
tarihinde ve çocuk edebiyatı alanında özel hizmette bulunmuş oldu.
Genetik köken itibariyle folklor hazinesine dayanan, klasik kültür mirasına kök salan,
yaklaşık XIX. yüzyılın sonuncu çeyreğinde sistemli ve planlı nitelik kazanan çocuk edebiyatı
örneklerinin yaranması ve gelişim süreci XX. yüzyılda edebi-bedii yaratıcılığın her üç alanını
(poeziya, nesir ve dramaturji) ve çeşitli janrları kapsamakla daha geniş bir çevrede devam
ettirildi. Bu açıdan Mirze Alekber Sabir, Reşid Bey Efendizade, Abbas Sehhet, Süleyman Sani
Ahundov, Abdulla Şaig, Mirmehdi Seyidzade, Mikayıl Rzaguluzade, Resul Rıza, Zeynal
Cabbarzade, Hanımana Alibeyli, Teymur Elçin, Hikmet Ziya, Tofig Rafig Yusifoğlu vb. yazar
ve şairlerin XX. yüzyıl Azerbaycan çocuk edebiyatı alanındaki hizmetleri özel dikkat
çekmektedir.
Çocuk Edebiyatında Çocuk Folklorundan Yararlanma
Çocuk edebiyatı köken itibariyle direkt çocuk folkloruna bağlı olup, her aşamasında
ondan şu veya bu ölçekte yararlanmıştır. Çocuk folkloruna başvurmak, burada biçim, muhteva,
geleneksel imgeler sistemi, niteliksel motif, anlatım tarzı vs. açısından faydalanma yolu ile
çeşitli biçim ve metotlarla gerçekleşmiştir. Faydalanmanın en sık rastlanan metotlarından biri,
folklor janrından biçim ve kurgu açısından yararlanmaktır. Çocuk edebiyatı yazarları folklordan
hazır janr şema-kalıplarını alarak, bu şema-kalıplar temelinde poetik örnekler yaratmışlardır. Bu
bağlamda bulmacalar, yanıltmaclar, ezgiler, düzgüler, ninniler, okşamalar çocuk edebiyatı
yazarları tarafından janr itibariyle hazır şekilde edebiyata getirilmiştir. Burada mısraların
sayısından, iç hece bölgüsü sisteminden, ahenk ve ritimden olduğu gibi yararlanılmaktadır.
Aynı şekilde masallar, yazarlı masallar için, çocuk oyunları çocuk dramaları için, şiirler ise
çocuk şiirleri için biçim açısından şu veya bu ölçekte yararlanma kaynağı olmuştur.
Folklor hazinesine başvuru, yukarıda da kaydettiğimiz gibi, çeşitli yönlerde
gerçekleştirilmiştir. Şiir örneklerinde bu, folklor örneğine özgü ahenk ve ritmin gözlenmesi ve
basit hece bölgüsü sistemi üzerinde kurgulanması ile daha fazla dikkat çekmektedir. Abbas
Sehhet’in küçükten büyüğe her kesin ezberlediği aşağıdaki şiiri buna güzel örnektir:
654 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu