II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

evcil hayvanları için korku sebebi olan karışkır-börü (kurt), ayu (ayı), colbors (kaplan), bürküt
(kartal), tülkü (tilki), cılan (yılan) gibi hayvanlar metaforlar yardımıyla bilmecelerde hep gündemde
tutulmuştur.
Aynı zamanda yüzyıllarca avcı toplum olma özellikleriyle bugu-kiyik-elik (geyik türleri),
koçkor (dağ keçisi), topoz (yak), kekilik (keklik), bödönö (bıldırcın) gibi av hayvanları, beslenme
kaynağı olarak vazgeçilmezleri olmuş dolayısıyla da bilmecelere konu olmuştur.
Kırgızlar alem, tabiat olayları, tabiatta gerçekleşen her türlü değişmeler ve gelişmeleri görüp,
gözlemleyip değerlendirmiş, zihin süzgecinden geçirmiş ve bu yaklaşımın sonucu olarak
gökyüzündeki yıldızlar, ay ve güneş, yer, su, rüzgar, bulut, yağış, şimşek, aylar, günler, mevsimlerle
ilgili birçok bilmece ortaya koymuştur.
Kısası Kırgız bilmeceleri, içerik olarak, alemden tabiat olaylarına; yer, su, deniz, derya,
dağ, taştan ay, güneş, gökyüzüne; insanlardan, sosyal olaylardan evcil ve vahşi hayvanlara;
böceklerden kuşlara; sebzelerden meyvelere; gündelik eşyalardan mesleki adlandırmalara; soyut-somut
bir çok kavramdan dini terimlere kadar birçok konuyu kapsar. Bilmecelerin bu
denli geniş muhteva içermesi, sınıflandırma ve gruplama yaparken işi zorlaştırsa da biz, Kırgız
yazılı kaynaklarından tespit edebildiğimiz bilmeceleri içerik özelliklerine göre beş ana ve
yirmi alt başlık altında inceleyeceğiz (bkz. İbraimov, 2002):
III.1. Alem ve Tabiat Olayları (Aalam cana Caratılış Kubuluştarı):
Kırgızlar, Müslüman bir Türki topluluk olsalar da sosyal yaşamlarında hala İslam öncesi
etkiyi görmek mümkündür. Örneğin, “Kök Tenir / Gök Tanrı” ve Şamanist inancından kalma
kullanım ve inanışları öne çıkartabiliriz. Kırgızların, “Kök Tenirge / Gök Tanrıya; Töbösü açık
kökkö / Tepesi açık göğe; Ay-cıldızlarga / Aya ve yıldızlara; Manas atanın arvahına / Manas
atanın ruhuna; Baba dıykana / Çiftçilerin koruyucusuna vb. dua ettikleri, dilek ve övgüde bulundukları
görülür (Koca-Koca, 2014:II.cilt,1654). Yine Şamanist inanca göre iyi ruhların bulunduğu,
insanlara mutluluk ve huzur verecek varlıkların yaşam alanı gökyüzüdür. Gökyüzünün
iyiliklerle dolu hâkimi Ülgen‟in varlığı gökyüzünün ışıklı dünya olarak algılanmasının en
önemli sebebidir. Dokuz yapraklı kutsal ağaç, Ter! Dokuz kuzuyu kestik, Ter! Yağmuru istiyoruz,
Ter! Ürünü diliyoruz, Ter! Hayat selâmetli olsun, Ter!
Yukarıda verilen ve Kırgız Şamanlarına ait olan bir dua örneğinde geçen “ter” sözcüğü,
“gökyüzü” anlamına gelmektedir. Şamanların ettikleri bu dua, gökyüzünün kutsal kabul edildiğinin
bir göstergesidir. Duada göğe kurban kesildiği, yağmur istendiği, bol ürün dilendiği,
selâmetli bir hayatın arzulandığı görülmektedir. Tabiî ki bu istekler gökyüzünden değil, gökyüzünde
yaşadığına inanılan tanrıdan istenmektedir. Dolayısıyla tanrı gökte olduğu için gökyüzü
kutsal sayılmıştır denilebilir. Gök, arşı, ayı, güneşi, yıldızları içine alan geniş bir âlemdir (Ögel,
C. II, 2002: 146).
Göçerliğin verdiği, tabiatla içli dışlı yaşam da Kırgızların tabiat olaylarına ve tabiatta
hemdem oldukları her varlığa karşı farkındalıklarını artırmıştır.
Bilmecelerde en geniş yelpazelerden birini bu grup oluşturur. Şimdi alt başlıklar halinde
inceleyelim:
III.1. a. Yer-su, dağ-taş (Cer-su, too-taş): Konusu yer, su, bulak, göl, nehir, dağ suyu,
dere vb. olan 48 bilmece derlenmiştir. “Su” hayatın vazgeçilmezi olunca örnekler daha çok
“su” içeriklidir. Örneklersek;
Uzun sayda uy mööröyt / Uzun yatakta inek möler
Kıska sayda kız ıylayt / Kısa yatakta kız ağlar. (darıya-bulak, nehir-bulak)
Özü tok, kölögösü cok / Özü tok, gölgesi yok. (köl-göl)
Örttösön küyböyt / Yaksan yanmaz. (su)
342 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu