II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

(yeni doğmuş bebeklere söylenen alkış ve kargışlar), canılmaçtar (tekerlemeler), comoktor
(masallar), epikalık çıkarmalar (çocuklar için kahramanlık hikayeleri), oyun ırları (oyun tekerlemeleri),
baldar ırları (çocuk şiirleri), makal-lakaptar (atasözü ve deyimler), akıynek (çocukların
sözle atışmaları) ve tabışmaktar (bilmeceler) gibi birçok türü kapsayan ürünler şekillendirir.
Bu türler Kırgız halk bilimciler tarafından genellikle “Caş baldarga arnalgan poetikalık
çıkarmalar / Küçük çocuklara yönelik ürünler”, “Çondor tarabınan caralıp, baldardın çıkarmasına
aylangan çıkarmalar / Büyükler tarafından oluşturulup çocuk folkloruna dönüşmüş
ürünler” ve “Baldar Oyunları / Eğlendirici çocuk oyunları” olmak üzere üç ana grupta toplanır
(Akmataliyev, 2004:379-380). Bu gruplamada belirleyici esaslar olarak, türlerin birbiriyle yakınlığı,
kullanılan dil, ilgili yaş grubu (örneğin bebekler için ninniler), türün poetik özellikleri,
geçmişten bugüne gelişim süreci ve sonuçları, tematik ve içerik özellikleri, şekil özellikleri,
kullanım maksatı, ortaya çıkış sebebleri vb. ifade edilebilir.
Kırgız çocuk folklorunda türlerin çeşitliliği ve zenginliği dikkate şayandır. Bu zenginliğin
oluşmasında ve geçmişten bugüne taşınmasında Kırgızların gelenekçi bir topluluk olmaları,
sözlü birikimlerinin güçlülüğünün yanısıra hayatlarının her sahasında ve safhasında onları bir
arada tutan kültür kazanımlarına verdikleri değer de yatar. Örneğin “çocuk” Kırgız halkının
saadet anlayışının temelinde yatmaktadır. Çocuğun varlığı ya da yokluğu üzerine kurulan halk
anlayışları vardır. “Balaluu üy – bazar, balasız üy mazar / Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar”,
“Balaluu üy –gülüstön, balasız üy körüstön / Çocuklu ev gülistan, çocuksuz ev kabristan”,
“Balaluu üy baktıluu üy / Çocuklu ev mutlu evdir”, “ Balaluu üy – külkünün kutu, balasız üy –
kubanıçtın cutu / Çocuklu ev neşe kutu, çocuksuz ev mutluluk kıtlığı”, “Balası coktun –ırısı cok
/ Çocuğu olmayanın rızkı yok”, “Bala boor et menen ten / Çocuk bağır etidir”, “Bala adamdın
kanatı / Çocuk insanoğlunun kanatıdır” (İbragimov, 2005). gibi atasözleri bu manada çocuğa
verilen değerin göstergesi, aynı zamanda hayat tecrübelerinin yansıması olarak karşımıza çıkar.
Bu denli çocuğa önem verilince çocuğun bebekliğinden başlayarak ruhi, vicdani, ahlaki ve akli
melekelerinin gelişmesinde, ulusal kahramanlarını tanıyıp, rol model olarak almasında, tarihini
bilip öğrenmesinde, milli ve insani değerleri daha iyi kavramasında, aidiyet duygusunun oluşmasında,
geçmişiyle köprü kurabilmesinde, muhakeme yeteneği kazanmasında, toplumla kaynaşmasında,
hayatını çevreleyen varlıkları ve kavramları daha iyi tanımasında, ana dilini doğumundan
itibaren seçkin örneklerle duyarak ve görerek öğrenmesinde ve benimsemesinde,
anadilini en güzel şekilde ifade edebilmesinde, milli bilincinin artırılmasında vb. çocuk folkloru
ürünleri didaktik yönüyle Kırgız toplumu için mükemmel bir araçtır. Bu anlayış hızla değişen
dünyaya, yaşam koşullarına, bireyselleşmeye, zevklerin ve ihtiyaçların çok farklılaşmasına karşı
bu ürünlerin hala kullanımda kalmasını da sağlamıştır.
Kırgız sözlü geleneğin en eski ve en geniş kullanım alanına sahip türlerinden biri olan
tabışmaktar (bilmeceler), çocuk folklorunda “baldar oyunları / eğlendirici çocuk oyunları” grup
başlığı altında “söz menen koştoluuçu oyundor / söz destekli çocuk oyunları” bölümüne dahil
edilir. Görüldüğü üzre bilmeceler “eğlendirici oyun” olarak sınıflandırmaya dahil edilmektedir.
Fakat bilmecelerin işlevsel, yapısal ve tematik özelliklerini inceleyince göreceğiz ki salt
oyundan öte eğlendirici yönünün yardımıyla, nesiller arası kültür aktarımında, birçok kavramın
öğretilmesinde, anadil sevgisi kazandırmada ve eğitiminde (sözcük telaffuzu, yeni sözcükleri
öğretme, sözcük hazinesini geliştirme vb.), benzerlikleri ve zıtlıkları algılatmada, dilin ritmik
ve estetik örnekleriyle tanıştırmada, yaratıcı düşünmeye sevketmede, ses ve söz sanatlarına kulak
ve göz aşinalığı kazandırmada, dolaylı anlatım farkındalığına ulaşmada, muhakeme yeteneği
geliştirmede, soru üretip cevap bulmayı öğreterek zihin cimnastiği yapmada, özgüven kazanmada,
dikkat toparlamada, eleştirel düşünme becerisi kazandırmada, sözlü proplem çözme yeteneği
geliştirmede, parçadan hareketle resmin tamamını görmede vb. bilmeceler başvurulacak çok
önemli bir araçtır.
Kırgız Türkçesinde, tabışmaktar (bilmeceler) sözünün etimolojisine baktığımızda taP-
(bul-) eylem kökünden türetilip adlaştığını ve sözlü geleneğe girdiğini söyleyebiliriz. taP-(ı)şmak
şeklinde morfemlerine bölebileceğimiz bu sözcük yanılmadan, verilen benzetme ve betimlemelerden
hareketle bilinmeyeni bulmayı amaçlar. taP- (bul- ) eylemini benzer kullanımlarıyla
Dîvânü Lügati’t- Türk’te görmekteyiz. Bu eylem kökünden türetilen “tabuzg, tabuzgu
334 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu