II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

10. asırda yaşayan meşhur Çinli seyyah Vang Yendi seyahati esnasında eski Uygur alfabesinin
yaygınlığı ve kullanım alanın genişliği ile ilgili şöyle der: Uygurlar şiir-koşuk yazmaya
oldukça hevesli bir halk, kendi alfabelerini edebi eserler yazmada kullandıkları gibi günlük ihtiyaçlarında
da kullanırlar, Rahiplerin ellerinde Uygurca yazılan kitaplar pek çok görülür.
(GOPUR & HÜSEYİN, Uygur Edebiyat Antolojisi, 1987)
Eski Uygur dili ve alfabesi sonraki devirlerdeki edebi dillerin şekillenmesinde oldukça
etkili olmuştur. Yani öncelikle Karahanlılar dönemindeki (10 - 12 asırları) dile, sonra Oğuz-
Kipçak diline (12 - 13. Asırlar), Çağatay diline (13 - 14. Asılar), Altın Ordu edebi diline (13 -
14. Asılar), daha sonraki dönemlerde eski Özbek diline (15 - 16. Asılar), eski Türkmen diline
(17 - 19. Asılar) ve başka dillere önemli derecede etki göstermiştir. Eski Uygur alfabesi Moğollar
tarafından kabul edilip (özellikle iç Moğolistan’da) bugüne kadar kullanılmaktadır. (GOPUR
& HÜSEYİN, Uygur EdebiyatAntolojisi, 1987)
Kimi bilginler Çinin Kuzey Doğusundaki Kitan Devletinin kullandığı alfabenin eski Uygur
alfabesi esansında icat edildiğini ileri sürmektedir. Eski Uygur alfabesi Tatatonga tarafından
Cengiz Hanın hükmettiği tüm halkın yaygın olarak kullandığı bir alfabe haline getirilmiştir.
(GOPUR & HÜSEYİN, Uygur Edebiyat Antolojisi, 1987)
XVI. yüz yıldan sonra eski Uygur alfabesi Moğollar aracılığıyla Mançulara geçmiş ve
Mançuların alfabesi sıfatında kullanılmıştır.
Rus Türkî Diller araştırmacısı N. A. Baskakov eski Uygur dili yazısının önemi hakkında
şunları söyler: “Altın ordusunun yazı dili ilk önce eski Uygur dili ve Karahanlı devletinin güçlü
etkisi altında gelişmiştir. Eski Uygur dili ile Karahanîler dilinde konuşanlar Moğol mahkemelerinde
memur olan Uygurlardan olup, onlar eski Uygur Alfabesini kullanırlardı. Bu devirlerde
(XIII-XIV. Yüzyılları) Arap alfabesi mahsusu belgeler ve sosyal edebiyatta belli süre eski Uygur
alfabesi ile birlikte kullanılmıştır”. Kutadgu Bilig’in eski Uygur harfleriyle yazılan Viyana
nüshası bu devire ait.
İbn Arapşah şöyle der: “Çağatay insanlarında eski Uygur alfabesi denilen bir alfabe var,
bu alfabe herkes tarafından Moğol alfabesi olarak bilinir. Bu alfabeyi bilen görev alır, fermanları,
buyrukları, yazılı ilişkiler, gazeller, tarih, hikâye ve Cengizhan’ın emir-fermanları bu alfabe
ile yazılır. Bu alfabeyi bilen asla hor olmaz…” Doğu Türkistan’da ise eski Uygur alfabesi Turpan
ve Kumul bölgelerinde XIII. Ve XIV. Yüzyıllara kadar kullanıla gelmiştir. (GOPUR &
HÜSEYİN, Uygur Edebiyat Antolojisi, 1987)
Eski Uygur alfabesinin gelişmesi ve bu alfabenin yaygın bir şekilde kullanımı başta Uygur
Türkleri olmak üzere bütün Türkî dilde konuşan halkların ortak edebi dilinin gelişmesinde
büyük katkı sağlamıştır. Edebi dilin bu tür gelişmesi güzel sanat edebiyatının ilerlemesine de
büyük katkı sağlamıştır. Böylece Uygur Türkleri bu yazı ile kendilerinin sosyal iletişim ihtiyaçlarını
gidermenin yanı sıra çok sayıda meşhur edebi eserler bırakmışlardır. Oğuz Name, Çaştani
Bilig Beg, Şüenzang Tezkiresi, Şahzade Kalyamkara ve Papamkara Hakkında Rivayetler bunlardan
bir kaçıdır. Bu alfabe ile yazılan eserlerin sadece Almanya’da bulunanları sekiz bin parçadan
fazladır. (GOPUR & HÜSEYİN, Uygur Edebiyat Antolojisi, 1987)
Bu eserlerin, eski Uygur dili ve alfabesini, Uygur Türklerinin medeniyetini öğrenme ve
araştırmalarda çok önemli olduğunu söylemek mümkündür.
c. Arap Alfabesi Esasındaki Uygur Alfabesi
X. yüzyılın ilk yarısından itibaren Uygur Türkleri İslam dini kabul ettikten sonra Arap alfabesini
kullanmaya başlamasıyla eski Uygur alfabesi tedrici olarak kullanımdan kalk maya
başladı. X. Yüzyılın sonuna geldiğinde Kara Hanlı devletinin hükmettiği tüm bölgelerde genel
olarak Arap alfabesi kullanılmaya başlandı. XV. Yüzyıla geldiğinde Orta Asya ve Bugünkü
Doğu Türkistan’da eksi Uygur alfabesinin yerini tam olarak almıştır. Başka bir ifade ile Arap
alfabesi esasındaki Uygur alfabesi Türkî dillerde konuşan halkların esaslı alfabesi haline gelmiştir.
Arap alfabesi esasındaki Uygur alfabesini üç devire bölerek incelemek mümkündür…
II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu 477