II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

1. Çocuk Dergilerin Kısa Ömürlü Olma Nedenleri
İlk çocuk dergisi kabul edilen Mümeyyiz’den Latin harflerinin kabul edildiği 1928 yılına
gelene kadar birçok çocuk dergisi yayımlanır. Bunların arasında en uzun soluklu olarak kabul
edilen dergi 627 sayı ile Çocuklara Mahsus Gazete’dir. 1928 yılına kadar yayımlanan dergilerin
hepsinin aynı başarıyı gösterdiğini söylemek mümkün değildir. Eski harfli çocuk dergileri arasında
Sadâkat, Etfâl, Çocuklara Arkadaş, Çocuklara Talim, Çocuk Bahçesi, Mekteblilere Arkadaş,
Çocuklar Âlemi gibi birçok dergi daha ilk yılını dolduramadan yayın hayatına veda eder.
Bunun arkasında yatan sebepler şunlardır:
1.1. Dönemin Yayın Anlayışı ve Sansür
Bu sebeplerin arasında en önemlisi dönemin yayın anlayışı ve sansür gösterilebilir. Özellikle
II. Abdülhamit yönetiminde var olan siyasi yapı gereği, başta gazete ve dergiler olmak
üzere basılı her şeyin sıkı bir denetimden geçtiği bilinmektedir. Resimlerden metinlere cümlelerden
sözcüklere hatta gazete içindeki ilanlara varıncaya kadar her şeyin sansürlenebilmesi,
gazete ve dergilerin bağımsızlığını engellemiştir. Bu durum birçok gazete ve derginin hem uzun
ömürlü olmasını engeller hem de gazete ve dergilerin var olan yayın politikalarını etkiler. Böylece
uygun bulunmayan dergiler bir müddet sonra kapatılır. Ancak kapanan dergilerin birçoğu
son sayısında derginin kapanma/kapatılma nedenini belirtmemiştir. Bu nedenle kapanan her
dergi için sansür gerekçe gösterilemez, fakat Halit Ziya Uşaklıgil’in deyimiyle, “Günden güne
değinilemeyecek konuların ve kalemin ucuna geldikçe atılacak sözcüklerin, hele ne türden olursa
olsun saraya, yönetime, olup bitenlere işaret denebilecek sözlerin sayısı arta arta öyle bir
toplama çıkmıştır ki, basın alanı artık içinde dolaşılamayacak kadar daralmış, kullanılabilecek
sözcüklerin dili, ilkel bir kavramın dili kadar küçülmüştü. “Hürriyet, vatan, millet, zulüm, adalet”
gibi elli, yüz sözcük ile başlayan yasak sözcüklerin gün geçtikçe toplamı kabaran yeni kovulmuş
eşlerini öğrenmeli ve bunları her zaman hatırda tutarak, kalemin ucuna geldikçe pis bir
böcek gibi fırlatıp atmalıydınız.” 4 diyerek dönemin yayın anlayışını gözler önüne serer. Hâl
böyle olunca denetimden geçemeyen, sansüre yakalanan birçok dergi bundan nasibini alır ve
yayın hayatını sonlandırmak zorunda kalır. Örneğin hürriyet, özgürlük, adalet, demokrasi vb.
gibi kelimelerin kullanımı yasaklıdır. Hatta uzun süre var olmayı başarabilmiş, sansüre uğramamış
dergi ve gazeteler için ilk akla gelen de dönemin yönetim anlayışına uygun yayın yapıldığı
düşüncesi olur. Bu tür dergilerin padişahtan maddi yardım aldığı bile düşünülür. Zaten uzun
süre yayın yapan birçok dergide hükümet lehine metinler yazıldığı ya da bir şekilde hükümete
destek olunması gerektiği belirtilmiştir (Talebe Defteri, Çocuklara Mahsus Gazete, Çocuk Bahçesi
vb.).
Okay’ın tespitlerine göre “Çocuklar için yayınlanan eski harfli dergiler genellikle siyasi ve
sosyal konjonktüre göre hareket ederler. Devletle ve devleti idare edenlerle araları her zaman
iyidir. Meşrutiyet’e kadar saltanatın, 1908’den sonra Meşrutiyet’in ve nihayet 1923’ten sonra da
Cumhuriyet’in yanında yer alırlar” (Okay, 1999: 21). Bu durum aynı zamanda yetişen çocukların
basın yayın yoluyla ideolojik olarak nasıl yetiştirildiklerini de göstermektedir. Ancak çocuk
Bahçesi mevcut rejimi eleştirince önce uyarılır, ardından da kapatılır.
1.2. Maddi Sebepler
Dergilerin uzun ömürlü olamamalarının ikinci sebebi olarak maddi sebepler belirtilebilir.
Maddi sebepler arasında da en önemlisi dergilerin basım-yayım maliyetidir. Bilindiği gibi matbaanın
Osmanlı Devletine girmesi Lale devri döneminde yani 18. yüzyılın başlangıcında olmuştur.
18. ve 19. yüzyılda yeni yeni gelişen ve yaygınlaşan matbaanın önünde, yeniliklere karşı
olup engellemeye çalışan bir zümre ile geçimini el yazması eserlerden temin eden hattatlar sınıfı
bulunmaktaydı. Dolayısıyla yaşanan çekişme matbaanın gelişmesini engellemiş ve bu durum
uzun yıllar basılı kitap sayısının az olmasına, basılanların da geniş kitlelere ulaşamamasına neden
olmuştur.
Sürekli satış ve tiraj düşüklüğü yaşayan eski harfli çocuk dergileri satışlarını artırmak için
bazen Bahçe gibi fiyatlarını yarı yarıya, kırk paradan yirmi paraya indirirler (Okay, 1999: 19).
4
http://www.serenti.org/ii-abdulhamid-doneminde-sansur
634 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu