II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

KIRGIZ SÖZLÜ GELENEĞINDE ÇOCUK FOLKLORU VE TABIŞMAKTAR
(BİLMECELER)
Ergün KOCA *
Ayşen KOCA **
ÖZET
Kırgız Türkçesi, yüzyıllar boyunca sözlü gelenekte yaşatılmıştır. Bundan dolayıdır ki sözlü gelenek,
farklı tür ve şekillerle meydana gelmiş eserlerde Kırgız halkının yaşamını en üst seviyede anlatabilme
gücüne erişmiştir. Bu zengin sözlü geleneğin önemli bir bölümünü beşik ırları (ninniler), canılmaçtar
(tekerlemeler), comoktor (masallar), oyun ırları (oyun tekerlemeleri), baldar ırları (çocuk şiirleri) ve tabışmaktar
(bimeceler) gibi türleri kapsayan “çocuk folkloru” ürünleri şekillendirir. İşte bildirimize konu
olan tabışmaktar (bilmeceler), bu geleneğin geçmişten bugüne taşınan en eski ve güzel folklorik unsurlarından
biridir.
Etimolojisi, Kırgız Türkçesindeki tap- (bul-) eylemine dayanan, çoğunlukla anonim olan bu çocuk
folkloru türünün şekillenmesinde, ritmin ve musikinin yakalanmasında, çocuklar için ilgi çekici, gizemli bir
söyleyiş kazanılmasında, ötmö manilar (mecazi kullanımlar), dize sonu uyaklanmalar, ses ve söz tekrarları,
edebi sanatların ve imgelerin kullanımı vb. öne çıkmaktadır.
Kırgızlar, özellikle çocukların sözcük hazinelerinin gelişmesinde, seslerin net olarak telaffuz edilip,
akıcı ve hatasız konuşulmasında, dikkat ve hafıza gelişiminde, çocukların soru-cevap stratejileri kazanmalarında,
sözcükler arası anlam ilişkilerini daha iyi kurmalarında, somut-soyut kavramları daha iyi tanımalarında
ve tabiki eğlenerek, zevk alarak daha verimli zaman geçirmeleri, bu kazanımlara ulaşmaları
adına tabışmaklardan (bilmecelerden) yararlanan önemli bir Türk soylu topluluktur. Bugün Kırgız Bilimler
Akademisinde el yazma şekliyle 1927 yılından itibaren derlenmiş binlerce tabışmak bulunmaktadır.
Anonim tabışmaklarla yetinmeyip heceli, uyaklı tabışmak şiirleri yazan şairlerden de bahsetmek mümkündür.
Biz bu makalemizde, Kırgız Türkçesinden seçtiğimiz örneklerden hareketle çocuk folklorunun en
eski ve en etkili türlerinden biri olan tabışmakları / bilmeceleri hem leksikolojik bir öge, hem de toplumdan
ve çevreden beslenerek ortaya çıkan ve gelişen anonim (daha çok) şiirin güzel bir örneği olarak
inceleyeceğiz.
Anahtar Sözcükler: tabışmaktar (bilmeceler), Kırgız sözlü geleneği, Kırgız çocuk folkloru, anonim
şiir, bilmece çeşitleri vb.
I. GİRİŞ
Kırgız Türkçesi, yüzyıllar boyunca sözlü gelenekte yaşatılmıştır. Geçmişten bugüne dil
varlığının saklanıp taşınmasında en büyük pay sözlü gelenek ürünlerine aittir. Bundan dolayıdır
ki sözlü gelenek, farklı tür ve şekillerle meydana gelmiş eserlerde Kırgız halkının yaşamını en
üst seviyede anlatabilme gücüne erişmiştir. Bu zengin sözlü geleneğin önemli bir bölümünü
Kırgız Halk Edebiyatında “Baldar Folkloru / Çocuk Folkloru” adıyla ayrı bir başlık altında toplanan
ve beşik ırları (ninniler), canı törölgön naristelerge bagıştalgan alkoo, alkış cana batalar
*
Doç. Dr., Zirve Üni., Eğitim Fak., Kızılhisar Kampüsü 27260 Gaziantep. e.koca06@gmail.com
**
Doç. Dr., Zirve Üni., Eğitim Fak., Kızılhisar Kampüsü 27260 Gaziantep. aysen_koca71@hotmail.com
II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu 333