II ULUSLARARASI ÇOCUK VE GENÇLİK EDEBİYATI SEMPOZYUMU

Kanatı bar, kuş emes / Kanadı var kuş değil
Su tübündö taş emes / Su dibinde taş değil (balık)
Astı-taş, üstü- taş / Altı taş , üstü taş
Orta ceri calpak taş / Ortası parlak taş. (taş baka, kaplumbağa)
III.3. Bitkiler Dünyası (Ösümdüktör Düynösü): Meyveli meyvesiz ağaçlar ve bitkileri
kapsayan bu grup yabani ve tarımı yapılan bitkiler olarak ele alınacaktır. Arça (ardıç) gibi
bugün hala kutsanmış özelliklerini yitirmemiş ağaçlardan, tarımı yapılan elma, armut, kavun,
karpuza ve bir çok hububata kadar bitkiler bilmecelere malzeme olmuştur.
Bu grupta derlenmiş yaklaşık 200 bilmeceyi iki alt başlık altında örnekleyeceğiz:
III. 3.a. Yabani Bitkiler, Ağaçlar (Capayı Ösümdüktör, Bak-Daraktar): Orman ve
insanlığa sundukları Eski Türklerden bu yana kutsanmış, kült haline gelmiştir. Örneğin Ötüken
ormanlarının (Ötüken Yış) Göktürkler ve Uygurlarla birlikte dönemin diğer Türk toplulukları
tarafından kutsal sayıldığını biliyoruz. Zamanla hayat koşulları ve dini inançları değişmesine
rağmen pek çok ulus orman kültünü yeni dinlerine de sokmuşlardır. Örneğin Kırgızlar için
hala Alatoo / Aladağ dediğimiz dağlar bolluk ve bereketiyle halkın gözünde kutsaldır.
Orman denilince ilk akla gelen ağaç da yerin dibine dalan kökleri, göğe doğru dik bir biçimde
yükselen gövdesi ve gökyüzüne dağılan dal, budak ve yapraklarıyla olduğu kadar, mevsimden
mevsime kendini yenilemesi ve daha pek çok özelliğiyle de eski çağlardan beri insanlığın
dikkatini çekmiştir ve bu özellikleriyle kutsanmıştır. Kırgızlar yüzyıllarca sürdürdükleri
göçer yaşamda ormanın onlara sunduğu ve yararlanabilecekleri ne varsa hayatlarına dahil etmişlerdir.
Bilmecelerde birbirinden farklı 25 farklı yabani bitkinin adının sorulması bu yaklaşımdan
olsa gerek. Örneklersek;
Suu içüünü süybögön / Su içmeyi sevmeyen
Kuuragandı bilbegen / Kurumayı bilmeyen. (arça, ardıç)
Uzun uzun uzarat / Uzun uzun uzar
Başı muştumday balup kızarat / Başı yumruk gibi olup kızarır. (ışkın)
III. 3.b. Bahçe ve Tarlada Yetiştirilen Bitkiler (Ogorod cana Bakça Ösümdüktörü):
Kırgızlar göçer kültürün sonucu yüksek rakımlarda yaşamayı çok severler. Kırgızistan topraklarının
%65'ini Tanrı dağları kaplar. Rakım yüksekliği ve dağlık oranın fazlalığı tarımdam çok
hayvancılığı öne çıkarmıştır. Buna rağmen Sovyet döneminde tarımdan anlayan toplumlarla
olan yakın ilişkiler, toprak reformları, yerleşik hayatın gerekleri ve ihtiyaçları Kırgızları da zamanla
devşirmiş tarımla hemdem kılmış ve tarım toplumunun en önemli geçim kaynağı olan
sebze ve meyveleri hayatlarına dahil etmiştir. Dolayısıyla onlarca bilmecede de yerlerini almışlardır.
İklime de uygun elma, armut, üzüm, ceviz, erik, kaysı, dut, iğde gibi meyveler bolca yetişince
bilmecelerde de yoğunluk onlardadır. Örneklersek;
Astı taş, üstü taş / Altı taş, üstü taş,
Orto cerinde bışkan aş / Ortasında pişmiş aş. (örük, kaysı-erik)
Ar tarabı taş / Her tarafı taş,
Ortosunda bışkan aş / Ortasında pişmiş aş. (cangak, ceviz)
Enesi iğri-buyru / Anası eğri büğrü,
Balası şeker-şerbet / Yavrusu şeker şerbet. (cüzüm, üzüm)
Sebzelerin toprak altında mı yoksa üstünde mi yetiştiği, boyutları, ağırlıkları, renkleri,
görünüşleri belirgin özellik olarak bilmecelerde ipuçları olarak verilmiştir. Yine buğday, mısır,
pirinç gibi en temel beslenme tahılları bilmecelerde daha çok yer almışlardır. Örneklersek;
Boyu bir karış / Boyu bir karış
Sakalı min karış / Sakalı bin karış. (cügörü, mısır)
346 II. Uluslararası Çocuk ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu