sempozyum_bildiri_kitabi

OSMANLI HAREMİNİN EN ÇOK SEYAHAT EDEN KADINI:
GÜLNUŞ SULTAN VE MİRASI
Muzaffer ÖZGÜLEŞ *
Evmenia adlı Giritli bir kız çocuğu, pek çok hemcinsiyle aynı talihi paylaşarak doğup büyüdüğü
topraklardan ve ailesinden koparılıp bir köle olarak 1640’larda İstanbul’a getirilir. Osmanlı haremine
cariye olarak girer ve IV. Mehmed’e Gülnuş adıyla sunulur. Ancak 1664’te Şehzade Mustafa’yı
dünyaya getirince haseki unvanını kazanır ve padişahın gözdesi olur. IV. Mehmed onu hiç yanından
ayırmaz, çıktığı seferlere ve meşhur av partilerine onu da beraberinde götürür, Balkanlar’da ve Doğu
Avrupa’da birlikte yol alırlar. Öyle ki Gülnuş Sultan ikinci oğlu Şehzade Ahmed’i Hotin Seferi sırasında
doğurur. Artık Osmanlı İmparatorluğu’nun en etkili kadın sultanlarından biri olma yolunda emin
adımlarla ilerlemektedir. IV. Mehmed’in 1687’de tahttan indirilmesiyle 8 yıl saraydan uzak kalsa da
1695’te oğlu II. Mustafa’nın tahta çıkışıyla gücü doruğuna ulaşır. Orduyla seferlere katılma kararlılığını
valide sultanken de sürdürür, ta ki bu mevkide 20. yılını doldurduğu 1715’teki ölümüne dek…
17. yüzyılın ikinci yarısıyla 18. yüzyılın başlarının, Osmanlı İmparatorluğu’nda siyasi, askeri ve
ekonomik alanda çok önemli dönüşümlerin yaşandığı çalkantılı yıllar olması nedeniyle Gülnuş Sultan
bir kat daha önem kazanmaktadır. Ancak genel olarak 17. yüzyıl, askeri başarısızlıklar ve ayaklanmalar
nedeniyle Osmanlı tarihinde önemi gözden kaçırılan bir dönem olduğu için Gülnuş Sultan da bundan
nasibini almış, şimdiye kadar hayatı ve yapılarına gereken önem verilmemiş, siyasete etkisi yok
sayılmış ya da göz ardı edilmiştir. O nedenle bu makalede Gülnuş Sultan’ın hayatı, Osmanlı haremine
dâhil oluşundan ölümüne dek ele alınırken bir Osmanlı harem üyesi için sıra dışı sayılabilecek katıldığı
seferlere ve gezdiği yerlere özellikle değinilecektir. Bu sayede 18. yüzyılda Osmanlı’nın birçok alanda
yaşadığı dönüşümlerin, bu aydın ve gezgin kadın sultan ve bıraktığı mirasla ilintisi değerlendirilecektir.
Haseki sultanlık dönemi (1664‐1687)
Önemleri genellikle bir şehzadeye bağlı olan Osmanlı harem kadınlarının varlıkları da ancak bir
şehzade dünyaya getirdiklerinde, yani haseki olduklarında hissedilmeye başlanır. O ana dek sıradan
bir cariye oldukları için, daha önceki yaşamları, adları, hareme getirilişleri bu nedenle genellikle
önemsenmez. Koparılıp getirildikleri toprakları, kültürü ve kökenlerini unutmaları; Osmanlı’ya hizmet
etmek zorunda olan bir köle olduklarını akıllarından çıkarmamaları beklenir. Doğurganlıkları ve
hanedanın devamlılığını sağlamaları ölçüsünde değer kazanırlar. Osmanlı tarihçileri onları ancak bunu
sağladıklarında, eşleri ya da oğulları üzerinden yazmaya başlar.
Gülnuş Sultan için de bu durum geçerlidir. Yerleşik anlatıya göre Gülnuş Sultan, 1646’da Girit’teki
Resmo’nun (Rethymno) Deli Hüseyin Paşa tarafından fethedilmesinden sonra buradan getirilen
tutsaklardan biridir ve güzelliği nedeniyle saraya hediye edilmiştir. 1 Alderson’a –ve onu kaynak olarak
gösteren pek çok yazara– göre Resmolu Rum Verzizzi ailesindendir. 2 Az sayıda da olsa, Venedikli bir
İtalyan olduğunu iddia edenler de vardır. 3 1642 doğumlu IV. Mehmed’ten daha büyük olamayacağını
varsayarak, doğum tarihini 1642, 1643 veya 1644 olarak öngören kaynaklar mevcuttur. 4
Gülnuş Sultan’ın kökeni hakkında başka bir öneriyi, ikincil Osmanlı kaynaklarının dışında kalan
Avrupa kaynaklarını, Gülnuş Sultan’ın betimlendiği dönem gravürlerini ve bir halk şarkısını ele alan
Manusakas dile getirmektedir. 1682‐84 arası Venedik Balyosu olarak görev yapan Giovanini Batista
Donado’nun Ağustos 1684’te Venedik Senatosuna sunduğu rapordan aktaran yazar, onun Girit’teki iki
*
University of Oxford, The Khalili Research Centre, Barakat Trust Post Doctoral Research Fellow. Bu
makalenin sempozyumdaki sunumu, Turkish Cultural Foundation tarafından sağlanan destekle
gerçekleşmiştir. Makalenin içeriğindeki ifadeler tümüyle yazara aittir ve hiçbir şekilde Turkish Cultural
Foundation’ın görüşlerini yansıtmamaktadır.