sempozyum_bildiri_kitabi

eylik zihniyeti) diye nitelediği cömertlik, hayırseverliğe dayanan sosyal kodlar, aynı zamanda
“hadşinaslık”, yani herkese hak ettiği yeri bildirmeyi içeriyordu. 9
Bizim araştırmamızda en az 1980li yıllara kadar süregeldiği anlaşılan “evlatlık kız yetiştirme”
adetinin Osmanlı’daki kökenleri bir çok araştırmacı tarafından incelenmiştir 10 ; evlatlık kurumunun
süregiden izleri üzerine ise daha az araştırma var 11 . Buna göre, evlatlık kurumunun tarihsel kökenleri
Osmanlı’daki ev içi köleliğe dayanmaktadır.
“Gerek yaşamlarını saray örneği üzerine modelleyen seçkin ailelerin gerekse daha
mütevazi ailelerin, ev içi organizasyonlarında kadın‐erkek kölelerin büyük ağırlıkları vardı.
Konak haremlerinin saray hareminden önemli bir farkı, meşru eşlerin kadınlara özgü
hiyerarşinin en yüksek basamaklarında bulunmaları ve kölelerin büyük kısmının bu
hanımların özel malı olmalarıdır. Osmanlı toplumunda güzel ve iyi eğitimli köle kızlarla
çevrili olmak, önemli bir prestij göstergesiydi. Çoğunlukla yüksek tabakadan Osmanlı
hanımefendileri, ileride hediye etmek, cariye olarak satmak veya evlendirmek üzere, küçük
yaşta kızlar satın alıyor ve bunları eğitiyorlardı. Özellikle beyaz ırktan köle kadınlar, kul
olmaya eğitilmiş erkek köleler gibi, seçkinler sınıfına dahil ediliyor, sistemin iç, harem
boyutuna katılıyorlardı. Kadın kölelerin başlıca üç çeşit kullanımı vardı. Ev içi hizmetlere
tahsis edilenler, kapasitelerine göre kalfa, eğitimci, dadı, hizmetçi olabiliyorlardı. Çırak,
çırağı veya besleme diye anılan genç kızlar, gelecekte kendilerine verilecek rolleri
üstlenmek üzere eğitim gören, çoğunlukla kendilerini satın alan ailenin dışında işlev
edinecek olanlardı. Üçüncü grup kadın köleler ise, odalık veya cariye denen, kendilerine
sahip erkeğin cinsel yoldaşı olan kadınlardı.” 12 . Bu çocukları besleyip, evlendirmek ve yeni
yaşamlarını kurabilecekleri maddi olanakları sağlama gereği üzerinde durulmuştur. Ancak
miras hakkının kaldırılması ve evlatlıkların ensest kurallarının dışında tutulması, evlatlık
uygulamalarını köle kullanımına benzer bir düzeye indirgemiştir. Osmanlı sayımlarında bu
konuda farklı uygulamalar olduğu kullanılan terimlerden anlaşılmaktadır. Kimileri sayımda
“manevi evlat” diye geçerken, diğerleri besleme, ahretlik, evlatlık diye belirtilmektedir.
Ferhunde Özbay “evlatlık kurumu” üzerine incelemesinde, bu kurumun İslam hukuku
tarafından da desteklendiğini anlatmaktadır: “İslam Hukuku evlat edinmeyi yasaklamıştır,
yasal bir statü vermeden kimsesiz çocukları besleyip büyütmek sevap sayılmış, hatta bu
çocukların “ahretlik”,“besleme”gibi adlarla anılması uygun görülmüştür. Kölelere karşı
İslam hukukundaki yumuşaklık besleme olarak eve alınan çocuklara karşı da
bulunmaktadır.” 13
Özbay’a göre 20. yüzyıl başında Osmanlı topraklarındaki savaşlar, kıtlık, üretimin
yavaşlaması, salgın hastalıklar, siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar, göç sonucunda kimsesizve yoksul
kadınlar ve çocuklar bir sosyal sorun olarak ortaya çıkmıştı; orta sınıflar ise Batıtoplumlarında olduğu
kadar zenginleşmemiş ve sanayi burjuvazisi oluşmamıştı. “Bu durumda üst ve orta sınıflar yaygın
biçimde ücretli yatılı hizmetçi kullanımına geçememiştir. Buna karşılık, Osmanlı döneminde
yaygınlaşmaya başlayan küçük yaştaki kimsesiz, fakir, köylü kız çocuklarını evlat alarak, onları ev işleri
ve çocuk bakımında kullanmak kurumsallaşmıştır.” Özbay, “evlatlık kurumu”nun ev işlerinde köle
kullanımından ücretli hizmetçi kullanımına geçişte, bir ara kurum işlevi gördüğünü savunmaktadır. 14
Findley’in makalesinde belirtilen haneye intisab suretiyle sağlanan sosyal hareketlilik, eşraf
ailelerinin evlerinde yetişen evlatlıklar için de (bizim örneklerimizde gözlediğimiz kadarıyla) büyük
ölçüde geçerliydi. Tarihsel olarak bu kalıbın izleri Osmanlı’dan Cumhuriyet toplumuna aktarılmıştı;
özellikle taşrada hükümranlık ve sosyal nüfuz, nüfuzlu ailelerin haneleri çevresinde gelişen bu tür
himaye ilişkileri ile sağlanıyordu. Sosyal refah devleti ve politikalarının gelişmediği bir toplumda bu
sistemin aynı zamanda bir sosyal dayanışma ve yoksulluğu maskeleme, sınıfsal ayrımları yumuşatma
mekanizması olarak da işlev gördüğünü söyleyebiliriz.
Arifioğlu ve Bayazıt aileleri (Maraş) 15