sempozyum_bildiri_kitabi

DENGBÊJLİĞİN ERİLLİĞİ VE KÜÇÜK KADIN DENGBÊJLER
Duygu ÇELİK*
Bu çalışmanın amacı; Kürt kültürünün önemli bir geleneği olan dengbêjliğin erilliğini tartışmaktır.
Dengbêjlik (geleneği) eril midir? Toplumsal belleğin en önemli taşıyıcılarından biri olan dengbêjlikte
bir dengbêj olarak kadının yeri nedir? Elbette bu sorulara tam anlamıyla cevap vermek bu çalışmada
mümkün değildir. Bu sebepledir ki; bu soruların cevabının referans mekanı, 2010'dan beri Van'da
faaliyet gösteren, depremle beraber faaliyetlerine bir süre ara vermek zorunda kalan, "Kadın
Sanatçılar Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği" olarak belirlenmiştir. Dernek çatısı altında sadece kız
çocuklarına verilen "dengbêjlik" kursunun bu noktada görünür kılınması bu çalışmanın bir başka
hedefidir. Kursu veren dengbêj Gazîn ve kursiyer olan küçük kadın dengbêjlerle yapılan röportajlar
yukarıdaki sorunsalları tartışma noktasında önemli ipuçları vermektedir. Kendilerini, "destanları, aşk
hikayelerini, isyanları, tarihi olayları sesleri ile canlandıran ozan kadınlar" olarak tanımlayan dernek
üyeleri, kadın kimliğini kültürel sahada nasıl inşa etmektedir? Nesilden nesile eril bir tarihin içinde
aktarılan bir gelenek olan dengbêjliğin tartışmaya açılacak olan erilliği bu örnek sahada görünür
kılınmayı başarabilmiş midir? Yoksa erillik; dil, aktarım vb. başlıklarda tekrar mı etmektedir? Tüm bu
soruların peşine düşen bu çalışma; görünürde bir kültürün yaşatılması, aktarılması niyetinin altında
yatan kadın kimliği inşasını ve kadınların kendilerine ait bir alan oluşturma ihtiyaçlarını ortaya
çıkarmayı hedeflemektedir. Bu çalışma; farkındalık yaratmanın ve Van'daki küçük kadın dengbêjleri
bilinir kılmanın peşine düşmektedir.
Dengbêjlik Geleneği
Dengbêjlik nedir? sorusuna verilecek yanıtlar dengbêjlik geleneğine hangi perspektiften
bakıldığıyla ilgilidir. Farklı alanlarda yapılan çalışmalar dengbêjliğin ne’liğine dair çeşitli yanıtlar
verilmesine olanak sağlamaktadır. Dengbêjlik bir çok işlevi yerine getirmesiyle kendi içinde çok
katmanlı bir yapıya sahiptir. İşte bu yapısı nedeniyle de Kürtler için önemi oldukça büyüktür.
Dengbêjlik geleneği sözlü anlatı kültürünün önemli bir parçasıdır. Dengbêjler, yıllar boyu bireyin ya
da toplumun hafızasında yer eden acıyı, sevinci, özlemi, öfkeyi, methiyeyi, coşkuyu, hasreti, savaş
hâlini, çatışmayı, sürgünlüğü, yalnızlığı kısacası insana özgü tüm duygulanımları belleğine katarak
kendi sesiyle bir eden anlatıcılardır. Bu gelenek kuşaktan kuşağa aktarılarak toplumsal belleğin
devamlılığını sağlamıştır. Yaşayan canlı bir tarihtir kilamlar. Kürtler dengbêjler yoluyla ne yaşamışlarsa
onu dile getirmişler, tarihi sesle üretmişler, günümüze kadar ulaştırmışlardır. (1)
Bu haliyle dengbêjlik; sözlü anlatı kültürü, tarih aktarıcılığı, toplumsal bellek taşıyıcılığıdır.
Dengbêjliğin kuşkusuz en önemli bileşeni bu geleneğin icracısı olan dengbêjlerdir. Dengbêjler,
sözün içinden geçerek Kürtlere seslenirler. Belli bir ritmle anlattıkları kilamlar (dengbêj anlatısı), yazılı
kültürün tam anlamıyla yerleşmediği Kurmançların coğrafi haritasında tarih yazıcılığını, sanatı, özgün
bir gelenek olma özelliğini yüklenir. Kelime olarak incelendiğinde Yusuf Uygar’ın belirttiği gibi;
“Dengbej Kürtçe’de deng (ses) ve béj (söyleyen) kelimelerinden oluşur; seslendirici, söz söyleyen, sözü
olan ya da sese biçim veren anlamlarına gelir”. (2) Yusuf Ziyaedin Paşa’nın 1892 yılında İstanbul’da
yayınlanan Kürtçe‐Arapça sözlüğünde ise dengbêj, ses sanatçısı olarak tanımlanmaktadır. Hatta bazı
yörelerde stranbêj denildiği belirtilmiştir. (3) Buna karşılık; “Kürt‐Kurmanj Toplumu İçinde Dengbêjî
Geleneği: Geç Ondokuzuncu Yüzyıl ile Yirminci Yüzyıllarda Anlatı ve Performans” başlıklı tezinde
dengbêjliği başlı başına bir tür olarak inceleyen Serhat Resul Çaçan, dengbêj anlatısı olan kilamdan
* Tunceli Üniversitesi, Sahne Sanatları Bölümü, Dramatik Yazarlık Ana Sanat Dalı, Araştırma Görevlisi