sempozyum_bildiri_kitabi

...Haçlı Garp, Doğu’dan Batı’ya fikir dağarcıkları dolmuş olarak döndükleri zaman, bu
uyanışın adına “Şarklılaşma” değil, “Rönesans” dediler. Zira ellerindeki malzemeyi, Greko‐
Romen potasına atarak, medeniyetlerine şahsi hüviyet kazandırdılar. Öyle ki bu
medeniyet, değirmen taşının arasına buğday olarak girip, un olarak çıkan bir başağın
macerasını yaşamış bulunuyordu. Halbuki bir Türk rönesansı diyebileceğimiz Tanzimat’ın
temelleri kurulurken, bu iflasın adına ‘Garplılaşma” denecekti. Milli karakteri yıkan ve
millete de aşağılık duygusu ve bir Garp hayranlığı uyandıracak olan bu ters zihniyet, belli ki
Türklük için pek pahalıya mal olacaktı. Aslına bakılırsa, bizim Garplılaşmaya değil, oluş ve
yükseliş devirlerimizin zihni ve ruhi saffet ve ihlasını ihya etmeğe, “kelimetullah” aşkını
uyandırmaya ihtiyacımız vardı. 9
Ayverdi’ye göre, toplumların hars ve medeniyet mübadelesi kaçınılmaz olmakla birlikte adeta
tabiatın bir kanunu gibidir. Komşu medeniyet ve kültürler tarih boyunca birbirleri ile alışveriş ve
münasebette bulunmuşlardır. Eski çağlarda nasıl ki Yunan‐Roma medeniyeti, İran medeniyetiyle
bazen yatışan bazen çatışan şiddetli bir mücadele içinde olduysa, birbirleri üzerine yürüyen bu
kuvvetler birbirlerinden iktibas ve mübadeleler de yapmışlardır. Batının şarkla temasını yenileyen
Haçlı Seferleri de, bir kültür ve medeniyet mübadelesiyle mahsul vermiş ve batı, Rönesansını ancak
Bağdat, Suriye ve Mısır gibi şarkın kültür merkezleriyle temas ile yapabilmiştir. Fakat batı dünyası,
gözünü açıp şark medeniyetini kendi coğrafyasında bir yeni çehre ile uyandırmayı aklına koyduğu
zaman, bu hamlenin adına “şarklılaşma” dememiştir. Öyle ki, müstakil bir medeniyet yaratıcısı olmak
kararında sonuna kadar direnmiş ve felsefesini Greko‐Romen köklerine bağlamıştır. Bu suretle de
ilmi, fikri, san’atı, tekniği ve bilhassa kapitalizm çekirdeği etrafında toplanan iktisadi gücü ile yepyeni
bir kisveye bürünerek dünyaya boy göstermiştir. Diğer taraftan Türkler, siyasi, iktisadi ve askeri
zorlamalar dolayısıyla batı medeniyetinin tesiri altına girerek, kendi medeniyetinden uzaklaşmış,
kayıtsız şartsız batıya adapte olmayı kurtuluş zannetmiş ve bu hamlenin adına da “garplılaşma”
demiştir. 10
Samiha Ayverdi, Osmanlı’nın kuruluş ve yükseliş devirlerindeki dönemden büyük bir özlem ile
bahseder. Bu devirlerin “zihni ve ruhi saffet ve ihlasının ihya edilmesini” tek kurtuluş reçetesi olarak
görür. Ayverdi, pozitivist ve materyalist düşüncenin Tanzimat ile topraklara girmesinin medeniyetin
iflası tehlikesine kapı araladığını savunmuştur. O’nun için, “Tanzimat, madde ve mananın müşterek
kuvvetleriyle harikalar yaratmış olan Osmanlı medeniyetini, bundan sonra yalnız pozitivist ve
materyalist bir görüşe havale etmektir.” 11 Yani, İslami inancın sarsılması ile meydana gelecek bir
medeniyet krizinin endişesi güdülmektedir. Buna paralel, Ayverdi, Avrupa Rönesansı’nın hareket
noktası ve onun icraat aşamasında dinin yerini nasıl muhafaza ettiği üzerinde durur. Buna göre,
Avrupa Rönesans’ını yaparken, devlet, haklı olarak, kiliseye ağır bir darbe vurmuştur; fakat, derhal
dinin, toplum içindeki yerini takdir ve tayin ederek, bütün kuvvetiyle Hristiyanlık ruhunu yaşatmaya
çalışmıştır. Bir Türk Rönesansı şeklinde algılanan Tanzimatla ise, batı medeniyeti safına yerleşmeye
çalışılmış, manevi bağlar bir yük gibi atılmak suretiyle, sonu iflasa varacak bir çıkmaza doğru
sürüklenilmiştir. 12
Avrupa Rönesansı’nın inşasında kullanılan harcın milli kültür ve Hristiyanlık inancının karışımı ile
elde edilmişken, bir Türk Rönesansı olarak ortaya çıkan Tanzimat’ın bu bilinçli tavrın bilincinde
olmamasından yakınır Ayverdi. Avrupa, reformlarını yaparken, köklerine inip, kadim Yunan kültürünü
referans almış ve derin bir kültür mirasının üzerinde kendini dönüştürmüştür. Avrupa, Greko‐Romen
medeniyetine itaat etmiş ve bu boyun eğişin yanı sıra, en eski köklerini bulup, geçmişi hale aşılayarak
inkılâbı değerlendirmesini bilmiştir. Türk reform sürecinde ise köklerini sökmek sureti ile işe girişilmiş,
ve yapılan inkılap girişimleri netice vermemiştir.
Ayverdi, bu reformları hazırlayanların birinci sınıf devlet adamı olduklarını, fakat batının hangi
noktalarda örnek alınması gerektiği hususunda yetersiz olduklarını ve batı karşısında aşağılık
psikolojisine kapıldıklarını savunur. O’na göre, bu devlet adamları Avrupa karşısında kendilerini aciz ve
zavallı görmüşlerdir.“Garb’ın ‘Kendinden kaç, bana benze!’ emrinin gizli kumandasından silkinip,
aşağılık duygusundan kurtulamamış ve kurtulmak içinde milli bir asabiyet gösterememişlerdir.” 13
Esasen 19. yüzyılda başlayan reform sürecinin nasıl ve ne şekilde olması gerektiği aydınlar