sempozyum_bildiri_kitabi

GEÇ DÖNEM ONDOKUZUNCU YÜZYIL OSMANLI EDEBİYATINDA
“KADIN:” FATMA ALİYE HANIM, EMİNE SEMİYE HANIM VE ŞAİR
NİGÂR HANIM’IN ESERLERİNİN KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ
Ayşe ZEREN‐ENİS *
On dokuzuncu yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda “kadın meselesi”nin öncelikle yazılı basın
üzerinden tartışılmaya başlandığı su götürmez bir gerçektir. Ancak bu tartışmaların toplumdaki “kadın
meselesi”ne ne derece gerçekçi bir yaklaşımla baktığı veya bu meseleyi ne derece yansıttığı
şüphelidir. Yazılı basın metinlerinin, yazarının fikri dünyasının süzgecinden geçerek okura ulaştığını
akıldan çıkarmamak ve bu “fikri” dünyayı oluşturan sosyo‐ekonomik ve politik etmenleri de göz ardı
etmemek gerekmektedir. Bunların yanı sıra yazarın nasıl bir okur kitlesine seslendiği ve bu okur
kitlesine göre yazısını nasıl şekillendirdiği de oldukça önemlidir. Tüm bu problematikleri akılda tutarak
yapılacak olan metin analizleri, on dokuzuncu yüzyıl Osmanlı entelektüellerinin kafalarındaki dönemin
“kadın algısını” anlamak konusunda yardımcı olmaktadır. Bu noktadan hareketle ben bu bildirimde
Sultan II. Abdülhamid dönemine şahitlik eden dönemin kadın entelektüellerinden, Fatma Aliye
Hanım’ın Hayal ve Hakikat (Vedat Bölümü), 1 Muhadarat, 2 Nisvân‐ı İslam, 3 Refet, 4 Udî, 5 Levâyih‐i
Hayat, 6 Taaddüd‐i Zevcat Zeyl 7 isimli, Emine Semiye Hanım’ın Terbiye‐i Etfale Ait Üç Hikâye: Havf,
Felaket, Zekâfet, 8 Bikes, 9 Sefalet 10 ve Muallime 11 isimli ve Nigâr bint‐i Osman Hanım’ın Efsus, 12 Nirân 13
ve Aks‐i Seda’daki 14 şiirlerini ve Tesir‐i Aşk 15 ve Hayatımın Hikâyesi 16 isimli eserlerini genel olarak
inceleyerek onların gözünden dönemin “kadın algısını” anlamak adına belirli çıkarımlar yapmayı
amaçlamaktayım.
Fatma Aliye Hanım
Eserlerinde, kadın sorunları, aile, çok eşlilik, cariyelik, görücü usulü, annelik, çocuk terbiyesi ve
gayr‐i meşru ilişki gibi konulara değinen Fatma Aliye Hanım, genellikle üst sınıfa mensup kadınlar
üzerinden bu konuları işlemesine rağmen, diğer sınıflardan gelen kadınların da sorunlarına
değinmeye çalışmıştır. Bununla beraber, Ahmet Midhat’ın Fatma Aliye Hanım’ın bir yazar olarak
tanınmasındaki rolü ve yazıları üzerindeki etkisi de malumdur. Ahmet Midhat ile Fatma Aliye
Hanım’ın birbirlerine yazmış oldukları mektuplara baktığımızda Ahmet Midhat’ın Fatma Aliye
Hanım’ın yazdığı yazılara müdahale ettiğini görmekteyiz. 17 Ancak burada Fatma Aliye Hanım’ın
“tamamen” Ahmet Midhat’dan esinlendiğini ve onun fikirlerini eserlerinde yansıttığını söylemek
Fatma Aliye Hanım’a büyük bir haksızlık olacaktır. Aralarında her daim bir fikir birliği olduğunu
düşünmek doğru değildir. Zaten, ikisi arasında geçen mektuplaşmalar bu fikir ayrışmalarını su yüzüne
çıkarmaktadır. Bu mektuplarda Ahmet Midhat tarafından kimi eserlerin yayına hazırlanırken daha çok
“dönem şartlarına” uygun hale getirildiklerini görmekteyiz. 18 Bazı düzeltmelere de Fatma Aliye
Hanım’ın kızdığını yine bu mektuplardan öğrenmekteyiz. 19 Kısacası, Fatma Aliye Hanım’ın eserlerini
incelerken Ahmet Midhat faktörünü de akıldan çıkarmamak gerekmektedir.
Fatma Aliye Hanım eserlerinde “kadın meselesi” altında toplanabilecek dönemin belli başlı
sorunlarını sadece kadınları değil erkekleri de etkilediğini göstermeye çalışmaktadır. Bu şekilde
dönemin “kadın meselesi” sadece kadınları ilgilendiren bir olgu olmaktan çıkarak hem kadın hem
erkeği ilgilendiren toplumsal bir mesele olarak okuyuculara sunulmaktadır. Örneğin, Udî romanındaki
Mail karakterinin eşi Bedia’yı aldatması üzerine Fatma Aliye Hanım, eşine sadakatle vazifeli olan Mail
Bey’i eleştirmektedir. Bir bakıma kadının namus ve iffeti üzerinden tanımlanan “aile” kavramına erkek
iffet ve namusunun da önemini katmakta ve aldatma, ahlak ve namus konularını iki taraflı olarak
değerlendirmektedir.
Makalelerindeki söylemlerini, hem İslami hem batılı kaynaklara dayandırarak dile getiren Fatma
Aliye Hanım, “gelenek” olarak kabul edilmiş ve bu şekilde süre gelen bazı uygulamaları sorgulayan ve
*
Atatürk Institute for Modern Turkish History, Boğaziçi University ‐ İstanbul.