sempozyum_bildiri_kitabi

BİRBİRİNE DEĞEN HAYATLAR
Umut BELEK ERŞEN *
Ben bir kadının yaşam öyküsünden bahsedeceğim. Fatmagül Berktay’a göre yaşamöyküsünün
çekiciliği, okuma yoluyla paylaşılan deneyimin kendi yaşamlarımızda sürdürülmesinde yatar; çünkü
başka birinin yaşamına ilişkin metin, bizi kendi yaşamlarımızın metnine geri gönderir.
Özyaşamöyküleri aracılığıyla, hem yazarlar hem de okurlar, yaşamı “bilme ”ye başlarlar. Bu mutlaka
entelektüel ya da bilimsel bir bilgi olmak zorunda değildir, ama en az onun kadar gerçek ve değerli
olan sezgisel bir bilgidir. 1
Berktay’ın bahsettiği “başkalarının metinlerinin bizi kendi yaşamlarımızın metnine geri
göndermesi” kimi zaman tersine bir süreç olarak işler. Kendi öykümüzü oluşturmaya çalışırken başka
öykülere ihtiyaç duyarız, yalnız olmadığımızı hatırlatan, başka yollar olabileceğini gösteren, kendimizi
oluştururken dokunabileceğimiz öykülere… Ben, kendi öykümü kurmaya çalışırken Janis Joplin’in
yaşamına dokundum ve kimi zaman ona tutundum. Bu makalede kadın olmanın, kadınlık‐benlik
bilincini oluşturmanın çok da kolay olmayan engellerini aşmaya çalışırken onun yaşamının başka bir
kadına nasıl yardım ettiğini ortaya koymaya, bu şekilde kadın öykülerinin aslında geleneksel normatif
tarih anlayışından öte yapısının, eril hegemonyanın koyduğu normları aşmaktaki işlevini tanımlamaya
çalışacağım.
Bunu yapmaya çalışırken “ben” diyeceğim hep. Objektif olmaya, dışarıdan bakmaya
çalışmayacağım, tersine tam içinden, kendi kişisel tarihimden deneyimlerimi aktarırken başka
birisinin yaşam öyküsünü anlatacağım ya da tam tersi başka birisinin yaşam öyküsü çerçevesinde
kendi deneyimlerimi ortaya koymaya çalışacağım. Bunun için Joan Scott’un tarih anlayışından yola
çıkacağım.
Scott geleneksel tarihin kanıt anlayışı bağlamında normatif tarihe meydan okumayı, resmin
büyütülmesi, kusurlu veya eksik bakıştan kaynaklanan hataların düzeltilmesi olarak tanımlamıştır. Bu
meydan okuma, meşruiyet talebini deneyimin otoritesine dayandırmıştır; yani ötekilerin doğrudan
deneyiminin otoritesine olduğu kadar metinlerinde ötekilerin hayatlarını görmeyi ve bu hayatlara ışık
tutmayı öğrenen tarihçinin deneyiminin otoritesine de. 2
Kadınların hayatlarını ele alırken deneyimi görünür kılmak baskıcı mekanizmaların varlığını açığa
çıkarır, fakat bunların iç işleyişini veya mantığını açığa çıkarmaz; tahakkümü de görünür kılabilmek,
bunu yaratan baskıcı mekanizmaların işleyişlerinin de ortaya konulması gerekir. Bunun için, söylem
aracılığıyla özneleri konumlandıran ve öznelerin deneyimlerini üreten tarihsel süreçlere bakmalıyız.
Deneyime sahip olanlar, bireyler değil; deneyim aracılığıyla kurulan öznelerdir. O halde bu
tanıma göre deneyim, açıklamamızın kaynağı veya bilinenleri temellendiren otoriteye sahip bir
kanıt olmaktan ziyade, açıklamaya çalıştığımız, hakkında bilgi üretilen şeyin kendisi haline gelir.
Deneyim üzerine bu şekilde düşünmek deneyimi tarihselleştirmek demektir. Bu tür bir
tarihselleştirme, veri kabul edilen her açıklayıcı kategorinin, “deneyim” kategorisi dâhil, eleştirel
incelenmesini gerektirir. 3
Joan Scott’a göre deneyimin işleyişini incelemek ve anlamını yeniden tanımlamak kimlik
süreçlerine odaklanmayı, “deneyim” in söylemsel doğasını ve inşasının siyasetini vurgulamayı
gerektirir. Scott, deneyimi aynı anda zaten hep bir yorumlama ve yorumlanması gereken
bir şey olarak tanımlar. O halde deneyim üzerine çalışmak, deneyimin tarihsel açıklamadaki
birincil statüsünü sorgulamaktır. Bu, tarihçilerin projelerini deneyim aracılığıyla ulaşılacağı söylenen
bilginin yeniden üretimi ve aktarımı olarak değil, bizzat bu bilginin üretiminin analizi olarak
tanımlamalarıyla mümkün olur. Böyle bir analiz açıklayıcı gücünü ve ilgisini değişime dayandıran
ama belirlenmiş kategorilere dayandırmayan, bunları yeniden üretmeyen, gerçek anlamda normatif
olmayan bir tarih kurar. Tarihçinin tarafsızlığını garanti altına almaz, çünkü artık önceden
belirlenmiş kategoriler ve normlara uyma zorunluluğu yoktur. Tarihçi, bilgi üretiminde kendisine
düşen payı kendisi belirler. Deneyim bu yaklaşımda, açıklamamızın kaynağı değil, açıklamak
istediğimiz şeyin kendisidir. Bu tür bir yaklaşım öznelerin varlığını yok sayarak deneyimden
yararlanmanın önünü kesmez, bunun yerine
*
Hacettepe University, Department of Sociology