sempozyum_bildiri_kitabi

GÜL KÜLTÜRÜNDE KİŞİ ADLARI VE TOPLUMSAL CİNSİYET
Ayşe YILDIRAN *
Gül kültüründen gül kültüne göndergeler
Gül, Türkçe kişi adlarında çiçek, baharat, koku ya da isim olmasına göre temsil edilmiştir. Tarih
boyunca öncelikle tıpta ilaç yapımında kullanılan gül dinde, insanla tanrılar arasında ilişki kuran kutsal
kokulardan olması bakımından önem kazanmıştır. Ayrıca yemek, beden ve mekan temizliğinde
gülsuyundan, parfüm ve kozmetikte de yağından faydalanılmıştır. Sayılan bu özellikler, Gül kültürünün
ortak tarihinin parçası olan Türkçedeki kişi adlarına yansımıştır.
Güzel kokunun bir tanrısallık simgesi olarak ortaya çıkmasını izlemek için Tanrıça tapımına dek
uzanabiliriz: Sümerlilerin kil tabletlerinde, gülsuyu yapmasını bildikleri ve gülü aromatik madde olarak
kullandıkları görülmektedir. Babil’de Astarte’nin ‐kansız kurbanlar olan‐ koku adakları arasında gül de
bulunuyordu. Küdüs’te ve Atina’da parfümcülük kadınların icra ettiği bir meslekti 1 . Dahası gül,
Tanrıçalar için düzenlenen gizem ayinlerinde yer alıyordu. Dolayısıyla gül adına, her şeyi yaratan ve
tüm isimlerin kaynağı olarak bilinen çokadlı Tanrıça sanları arasında da rastlanmaktadır (bkn Tablo 1).
Bunun sonucunda geç antik dönemde Afrodit’in ‘‘Gülün Tanrıçası’’ 2 ya da İsis’in ‘‘En Kutsal Gül
bahçesinin Kraliçesi’’ 3 gibi kutsal ünvanlarını göstermektedir. Böylelikle güle dayalı adlandırmaların,
kendisi de Tanrıçaları kutsayan bir şair olan Sadi‐i Şirazi’nin yapıtının adı ‘‘Gülistan’’ 4 (Gül bahçesi) gibi
Tanrıçaya adanmış sıfatlar ‘‘Gülhatun’’(Gülün Hanımefendisi) ve ‘‘Gülperi’’ gibi gül aracılığıyla yapılan
ilahi görevleri yansıtırlar (bkn Tablo 2). Güle dayalı dişil adların günümüzde bekasını sağlayan bu grup,
kadının dinsel dogmasına dayanmaktadır. Bunun sonuçlardan birisi de, her iki cinsiyete dayalı kişi
adları sınıflandırmasıdır.
Resim 1 Resim 2
Murakka, TSM H21 64 Albüm, TSM H2 155.38a
Levni, Elinde Gül Tutan Güzel ve Derviş
Gül adları bütüncesinin, çiçeklerin biçim, renk, koku ve tatlılık 5 ölçütlerine göre de belirlendiği ileri
sürülebilir. Buna göre, bütün ölçütleri içeren ‘‘ Rosa damescena Mill.
(Isparta gülü, Şam gülü)’’ 6 temel gönderge alanını oluşturmaktadır. Patentine göre ‘‘Rosa Gallica
ile Rosa phoenicia türlerinin bir melezidir’’ 7 . Bu grupta koku, yiyecek‐içecekte ‘‘Gülsuyu’’, tedavi ve de
tören ile ikramda ‘‘Gülbeşeker’’ ve ‘‘Gülgülü’’ gibi adlarla bir araya gelir. Kırmızı güle gelince kan ve
aşk simgeciliğiyle, Beyaz gül ise bekaret ve başlangıç simgesi olarak, rengi oluştururlar. Biçim kümesi
ise düzdeğişmecesel olarak ‘‘Gülbin’’, ‘‘Gülnihal’’, ‘‘Gülfidan’’ ile gülağacından başlayarak ‘‘Güldal’’,
‘‘Gülşah’’ ve ‘‘Gülbün’’ ile güldalına, buradan da ‘‘Gülçiçek’’ ve ‘‘Gülberg’’ ile yaprağına dek
uzanmaktadır. Sözgelimi ‘‘Nesrin’’, ‘‘Nesteren’’, ‘‘yabangülü’’‐ Yalınkatgülde görülen taçyaprakların 4,
5, 6, 8 vb. petalli olmasına göre de, 3 boyutlu simgesel anlatımlar, tanrıçalar dönemine işaret eder.
*
İstanbul Kültür University, Department of Communication Design