ovde - vera znanje mir

pravoslavlju sprečava objektivno sagledavanje stvarnosti, a time i njenog sistematskog i
racionalnog menjanja (Jerotić, 2000: 129). Jer u pravoslavlju naglasak je na uzdizanju čoveka
ka Bogu - theosis (oboženje, pobožanstvenje), na milosnom iskustvu "ispunjenja i proslave
njegovog bitka" (Benz, 1991: 48). Veruje se da je Bog postao čovek da bi čovek postao Bog, i,
iako nije isto biti Bog i postati Bog, Bog želi da čovek postane Bog "po načinu postojanja, odn.
blagodeti", i da, pričešćujući se večnim energijama Boga, uzrasta u bogolikosti (Kolarić, 2004:
239). Dok je u zapadnom hrišćanstvu glavni problem pojam opravdanja, što se razrešava
katoličkom teorijom o opravdanju delima odn. protestantskom o opravdanju verom, pravoslavlje
naglasak stavlja na kontemplaciju, na viđenje "umne lepote", "sozercovanje istine" (Bulgakov,
1991: 224), što se postiže kroz liturgiju koja na umetnički i mističan način dotiče samu suštinu
hrišćanskog učenja. Međutim, tu se javlja i opasnost svojevrsnog "liturgijskog izolacionizma",
gde "liturgija postaje ljuskom u koju se crkva uvlači kao kakva kornjača i samo rijetko izvlači
glavu" (Benz, 1991: 191). Time se Crkva odrekla svoje dužnosti da neguje propovedi ili pak
nastoji da istinski primenjuje hrišćansku etiku u društvenom životu. To je naročito pogodovalo
periodima samodržavlja u pravoslavnim zemljama, a na takvu ulogu Crkva je bila primorana
naročito u periodima neprijateljskog okruženja (vladavina Mongola, Arapa, Turaka,
komunistička vlast).
Jerotić ističe da je pravoslavlje potcenjivalo svoju ulogu u istoriji i više bilo okrenuto
prema eshatologiji, ali da "lično spasenje čoveka nije moguće bez njegove aktivne i saborne
angažovanosti koja zahteva ne samo religiozni odnos pojedinca "ja i Bog", već i etički ali i
prosvetiteljski buberovski odnos "ja i ti" (Jerotić, 2000: 129). Toga su svesni i neki crkveni
zvaničnici: tako npr. episkop šabačko-valjevski g. Lavrentije ističe da pravoslavlje naglašava
vertikalnu a zapostavlja horizontalnu dimenziju, navodeći da "Istočna crkva ljubomorno čuva
čistotu apostolske vere i svetootačke tradicije... Zapad je opet razradio praktičnu primenu
jevanđelja do tančina kroz diakoniju i karitativnu delatnost, da u tom pogledu mogu biti
pravoslavnima učitelji." (Milošević, 1998: 132), na osnovu čega episkop ukazuje na potrebu
nadopunjavanja i uzajamnog učenja Istoka i Zapada.
Isticanje odnosa prema Bogu, pre svega kroz pojam oboženja (theosis), a zapostavljanje
horizontalne dimenzije, odnosno odnosa prema drugima, može da vodi do pojave iracionalnosti
i fatalizma, 143 koji su inkompatibilni sa principima modernog društva, gde je naglasak na
racionalnosti, aktivizmu i odgovornosti. 144 Tako, iako je Sveti arhijerejski Sabor SPC zvanično
pozdravio uvođenje višepartijskog sistema u Srbiji 1990. i pozitivno se odredio prema
demokratizaciji društva (Milošević, 2004: 108), gore navedena iskušenja pravoslavlja, koja
proizlaze iz njegove strukture, dogme i naročito iz istorijskih okolnosti pod kojima se Crkva
nalazila (ne svojom voljom), ukazuju na složenost i ambivalentnost odnosa pravoslavlja i
demokratije, i uopšte modernih tokova. 145
Pravoslavlje i savremeni izazovi multikulturalizma i tolerancije
Multikulturalizam i tolerancija danas su u velikoj meri postali načelo i praksa, a ne
samo vrednost kojoj se teži. Razvoj teorije i prakse ljudskih prava (pre svega prava prve
generacije, koja naglašavaju prava čoveka kao takvog, i prava treće generacije, koja se odnose
na tzv. posebna prava etničkih i religijskih manjina), čija je snaga naravno, pored njihove
etičke suprematije i ekonomska i vojna nadmoć zemalja koje se za ovu praksu zalažu (SAD,
Evropska unija), nameću pitanje kompatibilnosti religije i prakse pojedinih religijskih zajednica
s ovim principima.
Prema teoretičaru multikulturalizma Čarlsu Tejloru, ovaj pojam dobija značaj sa
Francuskom revolucijom i njenim načelom ukidanja razlika među ljudima na osnovu staleške (a
time i drugih, pa i religijskih) pripadnosti i partikularnih osobenosti. Temelj je postavio
francuski filosof Žan - Žak Ruso, ukazavši da su svi ljudi opskrbljeni moralnim osećajem i