Revista Haemus nr. 30-32 - Libraria pentru toti

kërkova një stilolaps fqinjëve, në anglisht. Mora vesh se ishin rumë të
Stambollit, stambollite që jetonin në lagjen Levend. Zonja më zgjati me
respekt e me një mirësjellje të veçantë stilolapsin, më sqaroi se vetë ishte e
martuar në Athinë dhe po shkonte bashkë me të ëmën ta çonte në shtëpinë
ku kishte lindur e ishte rritur. Greqishtja e tyre e Stambollit ndoshta ishte
fanariote. Sidomos zonja e fisme shtatlartë, me finesën, veshjen, anglishten
korrekte dhe sjelljen e kulturuar më la një mbresë të veçantë. Ndofta gjak
fisnik, fanariot. Kushedi?!
Nga gjiri i rumëve greqishtfolës të Stambollit kanë dalë shumë personalitete
si në shekuj ashtu edhe sot. Nuk do të lija pa përmendur profesoreshën e
filozofisë, zonjën Joana Kuçurati. Ajo është kryetare e shoqatës filozofike
turke dhe për një kohë të gjatë ka qenë sekretare e përgjithshme e shoqatës
filozofike botërore me qendër në Zvicër. Disa prej punimeve të saj i kam në
bibliotekën time. Nga rumët e Stambollit ka qenë edhe kryetari i komitetit
organizator të Lojërave të fundit Olimpike të Athinës. Sipas shtypit turk në
të ritë e tij ai ka luajtur si basketbollist me ekipin prestigjioz të
“Fenehbarçes” të Stambollit. Më pas emigroi në Athinë. Një rrjedhje, një
bjerrje e vazhdueshme e “trurit” rum në shekuj deri sot. Me shpejtësi po
shkohet drejt humbjes, zhdukjes së tij...
Kam shkuar shumë herë në Ishujt e Princave apo Ishujt Prinkipo në detin
Marmara ose siç u thërresin thjesht turqit “Adalar” (Ishujt) që janë pranë
pjesës aziatike të Stambollit, rajonit të Kadiqoit. Aty akoma banojnë rreth
10.000 banorë, të cilët me shumicën e tyre janë rumë greqishtfolës. Ato janë
9 ishuj, 2-3 prej të cilëve të pabanuar. Më të mëdhenjtë e tyre, ku banon
shumica e popullsisë, janë Byjukada, Hejbeliada dhe Kënallëada. Kam parë
fytyrat e banorëve vendas që rrojnë aty prej shekujsh. Kam parë artitekturën
e banesave, vilat, rrugët, pajtonet që i bien kryq e tërthor ishujve ngarkuar
me turistë dhe, çuditërisht, më kujtojnë diçka nga Shqipëria, nga njerëzit
tanë, nga toka jonë, nga arkitektura e ndërtimeve tona. Kam dëgjuar njerëzit
të flasin veç turqishtes edhe greqishten e Stambollit. Kam parë me
vëmendje sjelljet e tyre, qëndrimet e tyre, kam përcjellë, sa herë kam shkuar
në ishuj, pastërtinë e tyre, veshjen e tyre, zakonet e tyre, qytetërimin e tyre.
Ai sikur më sjell, ashtu mbyturazi, jehonën e një bote tashmë të perënduar,
botës bizantine. Ata sa vijnë e rrallohen dhe aty vendosen vazhdimisht
banorë të rinj.... Dikur aty kanë ardhur rilindësit tane dhe ata osmanë, si një
Hoxha Tahsin, një Sami Frashër, një Naim, një Pashko Vasë, një Ismail
Qemal, një Munif Pashë, një Ahmet Xhevdet Pashë etj. etj. Ishujt, si në
shekuj në të kaluarën ashtu edhe sot, kanë qenë vend verimi e vend pushimi.
Vilat dy-trekatëshe apo më të mëdha qarkojnë ishujt. Aty vinin në kohën e
Naimit pasanikët e Stambollit me familjet e tyre, pashallarë e bejlerë,
funksionarë të lartë të shtetit, rumët e pasur, armenët, jahudinjtë (çifutët),
por edhe personalitete të artit e të shkencës, , të arsimit e të kulturës, madje
një pjesë e tyre kishin vilat verore (jazllëk-et-turqisht – L.B.). Në Hejbeliada
258