Kompletný zborník vo formáte PDF - Jazykovedný ústav Ľudovíta ...

i niekiedy przesadne stosowanie tej ostatniej ilustruje istniejąca w tekstach
oboczność form z przedrostkiem z-ďęs-. W Gęśli 3. są zapisy spłodźił, skąd,
stąd, ale też hiperpoprawne zchronić, zprzągł. Czasownikową formę sprząść
użyto też w innej gęśli – 10, jednak tu przedrostek ma postać pierwotną: sprzągszy.
Podporządkowany zasadzie etymologicznej jest zapis zhańbię, jej nadużywanie
ilustruje szereg innych wynotowanych z pieśni wyrazów: ztłuczonym,
zkuśiemy, , ztrzymam, zfukania, zprzyiaźliwie.
Analizując zjawiska fonetyczne warto zwrócić uwagę na istniejącą w tekstach
oboczność form z -ir(z)- i -er(z)-, będącą rezultatem wpływu spółgłoski sonornej
na poprzedzającą ją samogłoskę 10 . W wieku XVI dawna grupa -ir - pochodząca
z *ŕ przekształca się w -er-||-ér-. W omawianym starodruku nie zaznacza się
opozycji e jasne i pochylone, trudno więc stwierdzić jaka była wymowa grupy
-er-. Wyekscerpowany materiał cechuje wyjątkowa, jak na owe czasy, konsekwencja
11 . Mamy tu bez wyjątku formy serce (12x; 1x sercołomne), śmierć (11x; 2x
śmiertelny, 1x śmiertny), pierwey (6x), pierwszy (3x), twierdza (1x), wiersz (7x;
1x wierszopis) i wierzch (1x; 1x wierzchny). Grupa -ir- zachowała się tylko w jednym
rdzeniu cirp-, ubogo (zaledwie 1x) reprezentowanym w przymiotnikowej
formie cirpliwy. Wariantywną postać mają w tekście formy wyrazu z grupą *-irodziedziczoną
z prasłowiańszczyzny. Dwukrotnie występuje w pieśniach przymiotnikowa
forma szczyry, zaledwie 1x z rozszerzoną artykulacją e: szczery.
Zjawiskiem niewiele młodszym od omówionego powyżej jest wpływ spółgłosek
półotwartych na poprzedzające je samogłoski e lub i/y. W takich warunkach
fonetycznych e podwyższa swoją artykulację, i/y ją obniża. Wpływ sąsiedztwa
półotwartych uwidacznia się szczególnie w mieszaniu zaimkowych
końcówek N. i Msc. r.m. i n. lp. oraz N. lmn. Omawiane utwory nie ilustrują
tego zjawiska, w użytych tu formach N.lp. i lmn. odnotowano tylko zakończenie
–ym oraz –ymi (np. łaskawym, uśpionym, stłuczonym; płochymi, śinymi,
żałobnymi, żółćiuchnymi). Zmiana iN >eN zauważalna jest natomiast w czasownikowych
formach 1 os. lmn.: nośiemy, skuśiemy, wynośiemy, baczemy (2x) oraz
do dziś zachowanych gotujemy, ozwiemy, wiemy. Istnienie obocznych zakończeń
-emy-||-imy w wieku XVI potwierdza materiał zgromadzony w SPXVIw. Użyte
przez poetę, przytoczone tu czasownikowe formy 1-osobowe lmn., nie dostarczają
na tyle bogatego materiału, by zilustrować tę oboczność.
10
Por. I. Bajerowa, Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII
wieku, s.171-185; Z. Stieber, Rozwój fonologiczny języka polskiego, Warszawa 1952,
s.33-39.
11
M. Borecki podsumowując wyniki badań na temat omawianych tu grup, w których
uwzględnił też toruńskie druki Nehringa i Koteniusza, doszedł do wniosku, że w 2. pol.
XVI wieku dokonano ujednolicenia zasad pisowni i w cytowanych tu rdzeniach stosowano
albo -ir(z)-, albo -er(z)-. Druki toruńskie, obok królewieckich i poznańskich, ze względu
na obecne w nich niekonsekwencje zaliczył jednak do grupy, w której brak ustalonego
systemu ortograficznego. Por. tenże, Kształtowanie się normy językowej w drukach polskich
XVI wieku, Wrocław 1974, s.16-21.
255