Kompletný zborník vo formáte PDF - Jazykovedný ústav Ľudovíta ...

Zgodna z panującą w XVI-wiecznych drukach i ówczesnym języku literackim
normą jest w Gęślach postać dawnych grup *sr’, *zr’. Pierwotne ich brzmienie
w polszczyźnie śrz, źrz w wieku XV zaczyna, w zależności od regionu, ulegać
zmianie. W dialektach małopolskich i mazowieckich zaczyna pojawiać się ich
odpowiednik w postaci śr, źr 12 . W 20 utworach zarejestrowano wyrazy, w których
pojawiają się wspomniane połączenia, sześciokrotnie. Wśród nich zadziwia,
biorąc pod uwagę pochodzenie pisarza i miejsce wydania tekstu, jednorazowe
użycie grupy śr, niezgodnej z panującą normą i wymową wielkopolską. Oto
wynotowane z tekstów wyrazy: śrzodek (2x), śrzód, śrzonowy, źrzodło i forma
pojśród., w której obok dysymilacji grupy śrz zaszło rozsunięcie artykulacyjne.
Osobliwością fonetyczną tekstów są znalezione w nich formy nieprzegłoszone
(6x). Utrwalono tu aż cztery wyrazy regularne fonetycznie (nie było w nich
warunków, by przegłos zaszedł; głoska o lub a pojawia się od XVI wieku na
skutek analogii): lećie (obok regularnej lato), w ledźie G.7, uważeniu G.14,
wierę G.10 (w G.11 wiara) lub, jak formy powieda G.6 (w G.9 powiada) i macecha
G.7, będące przykładem rozchwiania alternacji e/a, e/o. Taka postać
wyrazów spotykana była w epoce staropolskiej, nierzadko też w gwarach.
Warto w tym miejscu jeszcze wspomnieć o istniejącej w zabytku oboczności
form wszystcy ďď wszytcy. Powszechną w staropolszczyźnie oboczność
wszystek do wszytek tłumaczy się z punktu widzenia słowotwórstwa lub fonetyki
13 . Są też próby (S. Rospond) wyjaśniania jej na podłożu dialektalnym, łącząc
formy z s z regionem północnopolskim, a ściślej z wielkopolskim 14 . Różne
formy paradygmatu wystąpiły w pieśniach 11 razy, konsekwentnie użyto formę
wszystko (7x) i wszystkie (1x). Wariantywnie, z przewagą form z s, wprowadzono
jedynie zaimek wszystcy (2x) ďďwszytkim (1x).
Jak widać na podstawie przedstawionych tu problemów graficznych pisarz
utrzymuje upowszechnione już pod koniec XVI stulecia zasady pisowni. Konsekwentnie
i zgodnie z przyjętą normą oznacza miękkość, głoskę u, samogłoski
pochylone (a właściwie tylko jedną z opozycji), jotę. W zapisie przedrostków
ściera się jeszcze zasada fonetyczna z etymologiczną. Wydaje się, że są próby
uporządkowania zapisu głoski f, podwojona litera w śródgłosie, pojedyncza
w nagłosie. Wyraźnie konsekwentne stosowanie wariantów z -er(z)-. Nie wiemy,
w jakim stopniu wpływał na grafię tekstu autor, a w jakim wydawca i drukarz.
Ten ostatni miał zapewne wpływ na ostateczny kształt pisowni zabytku. Na tej
podstawie można stwierdzić, że typografia Koteniusza stała na wysokim poziomie
i nie odbiegała od ówczesnej normy.
W warstwie fonetycznej język Gęśli może bardziej niż w grafii odzwierciedlać
wymowę autora. I tu jednak zapisy nie odbiegają od XVI-wiecznej normy
12
Por. Z. Klemensiewicz, op.cit., t.1, s.53; Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński,
S. Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1981, s.149-150;
S Rospond, op.cit., s.123-125.
13
Por. Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk, op.cit., s.237.
14
S. Rospond, Studia nad językiem polskim XVI wieku, 1949, s.210-211.
256