Kompletný zborník vo formáte PDF - Jazykovedný ústav Ľudovíta ...

Lilicz – złożenia typu čarotajný, čarokrásný, które istnieją także w tekście
Ondřeja Černyševa, służąc powstaniu efektu uwznioślenia i uniezwyklenia
opisu. W omawianej grupie wyrazów najczęściej – kilkadziesiąt razy – pojawia
się rzeczownik ženština; u Zeyera nie jest on jeszcze nacechowany stylistycznie
jako pejoratywne określenie osoby niemoralnej – występuje jako synonim
wyrazu žena (który zresztą na kartach powieści zjawia się rzadziej), lecz poza
tym jest w języku czeskim niewątpliwym egzotyzmem, a więc występuje
w funkcji uwznioślającej.
Zapożyczenia z języka polskiego występują w powieści Ondřej Černyšev
wyłącznie w drugiej opisanej tu funkcji, mianowicie jako wyrazy nacechowane
stylistycznie, nadające tekstowi podniosły charakter. Niektóre polonizmy (wobec
bliskiego pokrewieństwa obu języków) to wyrazy istniejące poza tym
w języku czeskim – mamy więc do czynienia ze swoistą polisemią, gdyż Zeyer
wykorzystuje tę wieloznaczność, używając danego wyrazu w obu znaczeniach
– i w pierwotnym czeskim, i w tym zapożyczonym z języka polskiego. Dzieje
się tak w wypadku czasowników kochat se (pol. ‚kochać się’, czes. ‚rozkoszować
się’) oraz meškat (pol. ‚mieszkać’, czes. ‚zwlekać’), a także przymiotnika
příkrý (pol. ‚nieprzyjemny’, czes. ‚stromy’). Pozostałe polonizmy w tekście
Ondřeja Černyševa to: celování (ten wyraz jest rzekomym polonizmem, tutaj
za pośrednictwem polszczyzny wrócił do użycia wyraz istniejący w języku
staroczeskim), chmura, chmurný, červeň, čupryna (polonizm głównie fonetyczny),
kochan, kochanka, los, lup, nevolník (słownik Jungmanna poświadcza
przymiotnik ‚nevolný’ jako polonizm), příkrost (rzeczownik derywowany od
polskiego znaczenia przymiotnika ‚příkrý’), ruch, ryk (wyraz ten bywa też interpretowany
jako rusycyzm; najnowsze badania poświadczają zaś jego obecność
w tekstach staroczeskich 1 ), sosna (brak w ogóle w tekście powieści czeskiego
‚borovice’), šum, třímat (inaczej niż w języku polskim, jest to wyraz typowo
książkowy, tak więc pospolite stosowanie go w miejsce czeskiego ‚držet’ może
być traktowane jako aluzja do polszczyzny), velkodušný.
Obecność w tekście powieści Zeyera Ondřej Černyšev słowiańskich zapożyczeń
(będących już wówczas częścią zasobu leksykalnego czeszczyzny,
chociaż nacechowanych stylistycznie), dowodzi słowianofilskich zapatrywań
pisarza jedynie pośrednio, ze względu na to, że funkcja uwznioślająca, jaką
wyrazy tego typu pełnią w jego powieści, jest jednym z naczelnych zadań, jakie
Zeyer stawiał swojej twórczości. Funkcjonowanie zapożyczeń polskich, rosyjskich
i serbskich w utworze Juliusza Zeyera świadczy o tym, że zamierzenie
estetyczne – bezpośrednia stylizacja i uwznioślenie języka – dokonało się za
pośrednictwem narzędzia, które mogło też stanowić wyraz sympatii politycznych,
w ten sposób przez pisarza ujawnionych. Trzeba wszakże zwrócić uwagę,
że nawet w okresie dość bezkrytycznie rusofilskim – w którym powstawał
Ondřej Černyšev – użycie wyrazów pochodzenia rosyjskiego jest krytyczne,
1
Informację tę zawdzięczam uprzejmości dr Miloslavy Vajdlovej.
362