PRACA DOKTORSKA

polityczne poczynania na rzecz stworzenia takiego systemu. (...) Wcześniej, w historiikrajów dziś bogatych były długie okresy stałych publicznych poczynań, którepodejmowano w imię publicznej edukacji, ochrony zdrowia, reformy rolnej, itd.Powszechny dostęp do tych sposobności pozwolił wielkiej części społeczeństwauczestniczyć w procesie ekspansji gospodarczej. Rzeczywistym problemem nie jestbynajmniej konserwatyzm finansowy, lecz przyjmowane często bez żadnej dyskusjiprzekonanie, które dominuje w niektórych kręgach politycznych, że rozwój jednostek toswego rodzaju luksus, na który mogą sobie pozwolić naprawdę zamożne kraje.” 181 Jakoprzykład kraju, który właśnie dzięki szerokim inwestycjom w człowieka i w jego edukacjędokonał potężnego skoku cywilizacyjnego, podaje on Japonię epoki reformy Meiji. 182W związku z powyższym ogromne znaczenie dla rozwoju ekonomicznego, alejednocześnie dla realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, ma zdaniem Sen’ademokracja. Podobnie jak inwestycji w edukację, również demokracji nie można odsuwaćna dalszy plan, mimo popularnej obecnie tezy głoszącej jej negatywny wpływ naefektywność powstających młodych dynamicznych gospodarek. Tylko demokracjapozwala na nieskrępowaną ekspresję potrzeb człowieka oraz otwiera szanse na realizacjęjego aspiracji. Co jest jednak najważniejsze, a o czym już wspominano, Sen zwraca uwagą,że demokracja jest najlepszym sposobem na zwalczanie głodu. 183Sen’a koncepcja zależności sprawiedliwości i efektywności zakłada więc, że ludzie„sami troszczą się o swoje powodzenie i sami decydują o wykorzystaniu swoichmożliwości” 184 . Trzeba jednak pamiętać, że rzeczywiste możliwości „zależą od charakteruspołecznych instytucji, które w dużym stopniu określają jakość i zasięg jednostkowychwolności” 185 .Szeroko rozumiany rozwój społeczny, o którym pisze Sen, zawiera w sobie takżerozwój czysto ekonomiczny, a tym samym jest agregatem sprawiedliwości i efektywności.Wzrost rozumiany w kategoriach PKB to jedynie środek do celu, gdyż prawdziwą181 Sen A., Rozwój i wolność, "Zysk i S-ka", Poznań, 2002, str. 162182 Tamże.183 Tamże, str. 304.184 Tamże, str. 305.185 Tamże.96