doğmunun 125. yılında mustafa kemal atatürk - Atatürk Araştırma ...

LAİKLİK VE TÜRK LAİKLİĞİNDEKİ UYGULAMALAR 393
önünde tutmuş ve din-devlet ilişkisini “adâlet” fikri üzerine kurmuş
ve bunu “kanun” yoluyla gerçekleştirmiştir.
Daha Osman Gazi’den itibaren başlayan “örf” ile hükmetme
yaklaşımı, 23 Fâtih Sultan Mehmet ve Kanunî Sultan Süleyman’ın ve
diğerlerinin kanunnâmeleri, Kur’ân-ı Kerîm’in zaten çok az düzenlediği
siyasal-toplumsal hayatın boşluklarını ya da ortaya çıkan ihtiyaçları
karşılayan beşerî düzenlemelerdir. Aslında Emevîler zamanında
başlayan ve Osmanlıda zenginleşen “kanun” ve “kanunnâme”
adlı düzenlemeler, devletin kanun koyma yetkisinden kaynaklanan
“dünyevî” bir yasama faaliyeti idi. 24 Elbette bunlar şerîat değildir;
“maslahat” ve “örf’ gibi ilkelerden hareketle, devleti temsil edenler
tarafından devrin şartlarına cevap veren insan iradesinin eseri
kanun hukukudur. Elbette bu hukukun, teorik olarak şerîata aykırı
düşmemesi beklenir. Ancak pratik olarak zaman zaman nass’ın önüne
geçtiği de bilinmektedir. Bu durumda bile yapılan nass’ın reddi
ve inkârı değil, İslam’ın temel ilkeleri çerçevesinde değişen şartlara
uygun kural ihdasıdır, norm geliştirmedir. Esasen Halife Ebû Bekir
ve Ömer’in uygulamaları hatırlanacak olursa, bu uygulamanın ne
denli doğal ve Kur’ân’ın mesajına uygun olduğu görülür. Kaldı ki,
İslam hukukçuları, yöneticiye, “örf ve âdetlerde mevcut bulunduğu
ve amme menfaat ve maslahatının gerektirdiği hallerde kanun ve nizam
koyma” yetkisini tanımışlardır.
Öte yandan Osmanlıda adliye hizmetleri şer’î ve örfî olarak ikiye
ayrılmış ve her iki grup dâvâya bakan kadıların atanmaları da
Sultan tarafından yapılmıştır. Aslında daha Selçuklularda başlayan
bu kurumlaşma, Osmanlıda din hizmetlerini yürüten “ulemâ” veya
“ilmiye” denen bir sınıfın doğmasına sebep oldu. Bu sınıf, adâlet,
eğitim, dini ibâdet ve dînî hizmetler alanında görevli ve yetkili idi.
En üst noktada ise Şeyhülİslam bulunuyordu. Ancak Şeyhülİslam
da dâhil bu sınıfı oluşturan kadılar, müderrisler, müftüler, imamlar
ve müezzinler ve diğer ilgililerin tamamı, Hıristiyan Batı’daki Kilise
gibi özerk değil, tamamen sîyâsî iktidarın kontrolünde bir kamu
görevlisidirler. 25
23 7. A’râf 199.
24 Tâhâ Akyol, Medîne’den Lozan’a, İst 1996, 39-40.
25 Osmanlıdaki dini-siyasi yapılanma hk. bk. Davut Dursun, Yönetim-Din İlişkileri
Açısından Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İstanbul 1992.