doğmunun 125. yılında mustafa kemal atatürk - Atatürk Araştırma ...

394
ETHEM RUHİ FIĞLALI
Bu yapısı ve bu kurumlarıyla Osmanlı Devleti, kesinlikle
“teokratîk” bir devlet değildir. Eğer teokrasiden, başında Tanrı veya
yarı-Tanrı olduğuna inanılan bir insanın bulunduğu bir din adamları
veya rahipler teşkilâtı tarafından yönetilen ve devletin temel siyasi,
idarî, hukukî yasalar veya düzenlemelerinin din kaynaklı olduğuna
inanılan bir yönetim biçimi anlaşılıyorsa, Osmanlı Devleti’nin bir
teokrasi olmadığı açıktır. Çünkü Osmanlı yönetim sınıfının böyle
bir niteliği bulunmadığı gibi, Osmanlı’nın siyasi, idarî ve hukukî
yasa ve düzenlemeleri de, özü itibariyle dinden kaynaklandığı kabul
edilen yasa ve düzenlemeler değildir. Eğer yarı-teokrasiden din
adamlarının yönetimde görev aldıkları, yasaların ve düzenlemelerin
dine uygun olduğu, dinin siyasal yönetime belli bir meşruiyet
sağladığı bir yönetim şekli kastediliyorsa, bu anlamda da onun bir
yarı-teokrasi olduğu bile söylenemez. Ancak onun din ile devlet ve
siyaset işlerinin kesin hatlarla bir birinden ayrılmış oldukları “laik”
devlet türünde bir devlet olmadığı da açıktır. Bu durumda Osmanlı
Devleti’nin, özellikle On dokuzuncu yüzyıldaki gelişmelerden sonraki
sistemine, “dindar bir meşrutî rejim” denebilir. 26
Gerçi Yavuz Sultan Selim’in 1517’de halifelik unvan ve kurumunu
İstanbul’a taşımış olması, devletin daha dini bir vasıf kazandığı
şeklinde bir kanaat uyandırıyorsa da o dönemlerde Osmanlı için
ne halifelik ne de hilâfet kurumu önemli idi. Ne zaman ki Devlet,
askerî, ekonomik ve fikrî yönden zayıflamaya yüz tuttu, o zaman bu
kurumlardan, boş yere medet umulmaya başlandı.
Esasen daha Kanunî zamanında Kadızâdeliler hareketi ile hangi
boyutlarda olduğu açıkça görülen taassup, dinin yüzünü karartmış ve
dinamizmini yok etmişti. Evrenin sırlarını çözmeyi, her türlü olumlu
yeniliğe kapı açmayı, araştırma, öğrenme ve bilmeyi her müslüman
üzerine “farz” derecesinde zorunlu kılan bir din, hak etmediği halde,
yobazlığa ve geriliğe âlet ediliyor; kurulan rasathanelerin bile şerîata
aykırılığı ileri sürülebiliyordu. “Gavûr icadı” yaftası yapıştırılan her
yenilik, kâfirlikle eşdeğer kılınıyordu.
Ama bu din istismarcılığına göz yumulamazdı. Aksi halde Osmanlı
Devleti kendi çöküşünü hızlandırmış olurdu. Onun için askerî,
26 Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk-İslam Hukuk Tarihi I, İstanbul 1990,
184.