doğmunun 125. yılında mustafa kemal atatürk - Atatürk Araştırma ...

LAİKLİK VE TÜRK LAİKLİĞİNDEKİ UYGULAMALAR 395
siyasi, idarî ve hukukî alanda birtakım yenilik teşebbüslerinde bulunmalı
idi. İşte Tanzimat döneminde, dini kurumların yanında eğitim
ve hukuk alanlarında şerîat dışı yabancı kaynaklardan gelen laik kurumlar
ve uygulamalar da ortaya çıkmıştır. Böylece özellikle kamu
hukuku alanında, “şer’î maslahatı ilgilendirmediği ve mü’minlerin
emîri nasıl irade ederse öyle hareket etmek gerektiği” şeklinde,
şerîat esaslarına dayanmayan, bugünkü deyimiyle laik nitelikte
olan kurallar yürürlüğe konabilmiştir. 27 Nitekim Osmanlı tarihinin
dâhi hukukçusu Cevdet Paşa, “hukukun şahsîliği’‘ esasının çok dinli,
çok ırklı ve çok kültürlü Osmanlı Devletine yetmediğini görür
ve İslam hukukunda “şerîat”ın ilgi alanı dışında kalan ve Devlete
yasa ve yargı yetkisi veren geniş bir alanın bulunduğu gerçeğinden
hareketle Osmanlı’da yargının laikleşmesi anlamına gelen Nizamiye
Mahkemelerini kurar. 28 Aslında Celâleddin Devvânî’nin meşhur
“Divân-ı Def’i Mezâlim” adlı risâlesine dayanan bu faaliyetin temelinde,
gelişen ve değişen toplum olayları ve ihtiyaçları karşısında
“hukuk istiklali ve ülke bütünlüğü ve bağımsızlığı” düşüncesi yatar.
Esasen İslam hukukundaki meşhur “câizde devletin tasarruf yetkisi”
ilkesi ve “ictihad” kolaylığı, dinde “diyânî” (dini) ve “kazâî”
(hukukî) ayrımına yol açmış ve böylece İslam tarihinde ve Osmanlıda
gördüğümüz zengin bir birikim oluşmuştur. Şimdi önemli olan
bu zengin birikimi kutsallaştırmadan değerlendirmek ve o tecrübeyi
üretime dönüştürmekti. İşte Osmanlı’da Mecelle de, Hukuk-u Aile
Kararnâmesi de yaşanan dönemin toplumsal ve ekonomik gereklerini
karşılamak üzere atılmış ileri adımlardır.
Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bütün bu olumlu faaliyetler,
tam anlamıyla bir laikleşmenin varlığını göstermez; çünkü devlet yapısında
iki ayrı kaynağa dayalı kurumlar mevcuttu ve bunlar da za-
27 Osmanlı’da siyaset, idare, hukuk alanında girişilmiş ictihâdî faaliyetler hakkında
pek çok ciddî çalışma vardır. Önemlilerden birkaçı şunlardır: Halil Cin,
İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988 ; Halil Cin-A. Akgündüz,
Türk-İslam Hukuk Tarihi; Mehmet Erdoğan, İslam Hukukunda
Ahkâmın Değişmesi, İst. 1994 ; Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu,
Toplum ve Ekonomi, İst. 1993; Hayreddin Karaman, Mukayeseli İslam
Hukuku, 3 Cilt, İst. 1996; aynı yazar, İslam Hukukunda İctihad. Ank., trz.;
Fuat Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi,
İst 1983.
28 Tâhâ Akyol, aynı eser, 37 vd.