UNIVERSITÉ PARIS-SORBONNE POLEMONE L ... - e-Sorbonne

storiografiche di Antioco, la critica si è abbondantemente interessata alla genesi
del concetto e alla sua funzione nell'etica ellenistica, cercando di sopperire al
problema della scarsità delle fonti attraverso dettagliate analisi comparative.
Generalmente associato al concetto di to£ prw=ton oi)kei=on 434 , ta£ prw=ta kata£
fu/sin indicherebbe una lista (per questo la forma plurale) di oggetti (o azioni)
scelti in conseguenza della 'prima appropriazione' verso se stessi. Una decina di
occorrenze principali dell'espressione ta£ prw=ta kata£ fu/sin in ambito etico è
reperibile nella letteratura greca superstite, a cui si deve aggiungere un passo della
letteratura latina in cui Aulo Gellio fa un riferimento esplicito all'espressione
greca. Sembrerebbe utile in questo contesto fare una rassegna delle suddette
occorrenze e verificarne gli elementi di convergenza e divergenza d'uso:
a) Plutarchus, De communibus notitiis adversus Stoicos 1071a-b : « Παρὰ τὴν
ἔννοιάν ἐστι δύο τέλη καὶ σκοποὺς προκεῖσθαι τοῦ βίου καὶ μὴ πάντων, ὅσα πράττομεν, ἐφ' ἕν
τι γίνεσθαι τὴν ἀναφοράν· | ἔτι δὲ μᾶλλόν ἐστι παρὰ τὴν ἔννοιαν ἄλλο μὲν εἶναι τέλος, ἐπ'
ἄλλο δὲ τῶν πραττομένων ἕκαστον ἀναφέρεσθαι· τούτων δ' αὐτοὺς ὑπομένειν ἀνάγκη
θάτερον. εἰ γὰρ αὐτὰ μὲν πρῶτα κατὰ φύσιν αθὰ μή ἐστιν, ἡ δ' εὐλόγιστος ἐκλογὴ
καὶ λῆψις αὐτῶν καὶ τὸ πάντα τὰ παρ' ἑαυτὸν ποιεῖν ἕκαστον ἕνεκα τοῦ τυγχάνειν τῶν
πρώτων κατὰ φύσιν, ἐπ' ἐκεῖνο δεῖ πάντα ἔχειν τὰ πραττόμενα τὴν ἀναφοράν, τὸ τυγχάνειν
τῶν πρώτων κατὰ φύσιν. † εἴπερ γὰρ οἴονται μὴ στοχαζομένους μηδ' ἐφιεμένους τοῦ τυχεῖν
ἐκείνων τὸ τέλος ἔχειν ἄλλο ἕνεκα οὗ δεῖ ἀναφέρεσθαι †, τὴν τούτων ἐκλογὴν καὶ μὴ ταῦτα·
τέλος μὲν γὰρ τὸ ἐκλέγεσθαι καὶ λαμβάνειν ἐκεῖνα φρονίμως, ἐκεῖνα δ' αὐτὰ καὶ τὸ τυγχάνειν
αὐτῶν οὐ τέλος, ἀλλ' ὥσπερ ὕλη τις ὑπόκειται τὴν ἐκλεκτικὴν ἀξίαν ἔχουσα· τοῦτο γὰρ οἶμαι
καὶ τοὔνομα λέγειν καὶ γράφειν αὐτοὺς ἐνδεικνυμένους τὴν διαφοράν.
{ΕΤΑΙΡΟΣ.} Ἀνδρικῶς μὲν ἀπομεμνημόνευκας καὶ ὃ λέγουσι καὶ ὡς λέγουσι. » 435 .
b) Galenus, De placitis Hippocratis et Platonis V, 6, 10: « οὐ γὰρ ὡς ἐκεῖνοι λέγουσιν
ἀλλ' ὡς ὁ Πλάτων ἐδίδαξε, τὸ τῇ φύσει ζῆν ὁμολογουμένως ἐστίν. ὄντος γὰρ ἐν ἡμῖν τοῦ μὲν
βελτίονος τῆς ψυχῆς μέρους τοῦ δὲ χείρονος, ὁ μὲν τῷ βελτίονι συνεπόμενος ὁμολογουμένως
ἂν λέγοιτο τῇ φύσει ζῆν, ὁ δὲ τῷ χείρονι μᾶλλον ἑπόμενος ἀνομολογουμένως· ἔστι δ' οὗτος μὲν
ὁ κατὰ πάθος ζῶν, ἐκεῖνος δὲ ὁ κατὰ λόγον. οὐκ ἀρκεσθεὶς δὲ τούτοις ὁ Ποσειδώνιος
ἐναργέστερόν τε καὶ σφοδρότερον καθάπτεται τῶν περὶ τὸν Χρύσιππον ὡς οὐκ ὀρθῶς
ἐξηγουμένων τὸ τέλος. ἔχει δὲ ἡ ῥῆσις ὧδε· “ἃ δὴ παρέντες ἔνιοι τὸ ὁμολογουμένως ζῆν
συστέλλουσιν εἰς τὸ πᾶν τὸ ἐνδεχόμενον ποιεῖν ἕνεκα τῶν πρώτων κατὰ φύσιν, ὅμοιον αὐτῷ
ποιοῦντες τῷ σκοπὸν ἐκτίθεσθαι τὴν ἡδονὴν ἢ τὴν ἀοχλησίαν ἢ ἄλλο τι τοιοῦτον. ἔστι δὲ
μάχην ἐμφαῖνον κατ' αὐτὴν τὴν ἐκφοράν, καλὸν δὲ καὶ εὐδαιμονικὸν οὐδέν· παρέπεται γὰρ
434 v. Philippson (1932).
435 Cfr. SVF III, 195; Soreth (1968), p. 58;
208