De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Edam niet nodig omdat hier een gereformeerde machtswisseling plaatsvond, maar zal in
de beide andere steden stellig wel het geval geweest zijn in 1572.
De lokale verhoudingen zijn dus van belang om de verschillen in kracht van de
gereformeerde gemeenten te begrijpen, of zoals Duke stelt: “For the next four years
(=1572-1576) Holland, together with Zeeland, was to be the battleground with
Hollanders on both sides in the conflict. The war left an indelible mark on religious
developments at this time: both the proscription of Catholicism and the slow advance of
the Reformed church need to be seen against this background.” 93 Een strijd die ook aan
Waterland en de Zeevang niet voorbij ging en de polarisatie aldaar heeft doen
toenemen. De religieuze tolerantie voorzover aanwezig, kreeg hierdoor gevoelige
klappen. Zo liet bijvoorbeeld de Monnickendamse vroedschap in 1579 met nadruk
weten dat Holland en Zeeland tijdens de vredesonderhandelingen in Keulen, ‘bij de
religie’ dienden te blijven, zoals die op dat moment was, en zich daar beslist niet vanaf
mochten laten brengen. 94
Bittere strijd in Noord-Holland (1572-1574)
Tot juli 1572 verliep de strijd zeer voorspoedig voor de opstandelingen. Verreweg de
meeste Hollandse en Zeeuwse steden, waaronder de drie belangrijke zeesteden Den
Briel, Enkhuizen en Vlissingen, bevonden zich in het Oranjekamp en op 19 juli werd in
Dordrecht een 'vrije' statenvergadering voor Holland bijeengeroepen. Een revolutionaire
daad, aangezien het alleen aan de landsheer koning Philips II of zijn afgevaardigde de
stadhouder was voorbehouden om een dergelijke vergadering bijeen te roepen. 95
Op deze statenvergadering waren voor het eerst ook afgevaardigden uit de kleinere
steden in Noord- en Zuid-Holland aanwezig, onder wie de afgevaardigden uit Edam en
Monnickendam, vanaf 1573 aangevuld met Purmerend als 18 e stemhebbende stad. 96
De eindoverwinning leek dus nabij in de zomer van 1572, maar beslist was de strijd nog
allerminst. De regeringstroepen, onder leiding van Graaf Bossu, de wettige door Philips
II aangestelde stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht, waren weliswaar verdreven
uit Holland naar Utrecht, maar nog zeker niet verslagen. 97 Zo kwam Bossu in augustus
Amsterdam te hulp, waardoor de opstandelingen er niet in slaagden ook deze stad te
overmeesteren. Bovendien lag admiraal François Boshuizen met zijn schepen voor
Enkhuizen, dat daardoor menig benauwd moment doormaakte. Nu Amsterdam in
regeringsgezinde handen was gebleven, verlegde de strijd zich in het najaar van 1572
naar het gebied vlak boven deze stad. De Waterlandse dorpen Broek in Waterland,
Schellingwoude, Landsmeer, Zunderdorp en Ransdorp en de Zaanse sluizen werden
doelwit van Spaanse uitvallen. Deze aanvallen wist Sonoy af te slaan, maar niet zonder
93 Duke, Reformation and Revolt, p. 202.
94 Vroedschapsnotulen Monnickendam 13.10.1579.
95 Voor een uitgebreide beschrijving en analyse van het revolutionaire karakter van die
daad en van de wijze waarop de Staten van Holland zich opstelden in de jaren die
volgden, zie Koopmans, De Staten van Holland en de Opstand, pp. 117-123; zie ook
Van Deursen, De last van veel geluk, pp.74-77.
96 Koopmans, De Staten van Holland en de Opstand, pp. 27-35.
97 Mede door het uitblijven van de gehoopte steun van de Franse protestanten, als gevolg
van de slachting onder de hugenoten in de Bartholomeusnacht (23-24 augustus 1572).
Zie bijvoorbeeld Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 77-78.
hoofdstuk 2/ pag. 87