De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

vanzelfsprekend dat de derde en vierde generatie lidmaat werden uit gewoonte, zonder
veel “persoonlijke geestdrift voor vroomheid”, zoals Pollmann noteert. 13 Dit laatste zal
zeker een rol gespeeld hebben, maar doet in ieder geval de gereformeerde lidmaten in
Monnickendam geen recht.
VI. Tot besluit
Helaas zijn er geen gegevens over de aantallen doopsgezinden en katholieken
overgeleverd voor de hier onderzochte periode. Ik heb dus niet kunnen nagaan in welke
mate deze stromingen getalsmatig profiteerden van de groeiende ruimte op lokaal
niveau om hun eigen godsdienst uit te oefenen. Evenmin kunnen we iets zeggen over
het verloop van die groei aan katholieke en aan doopsgezinde zijde, noch over het
uiteindelijke motief van gelovigen om te kiezen voor het lidmaatschap van de ene of de
andere geloofsgemeenschap.
Gezien de geschetste ontwikkelingen in de drie steden en binnen de classis Edam in de
jaren 1630-1650, denk ik niet dat de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende
stromingen rond 1650 al volledig uitgekristalliseerd waren. Er was in 1650 nog geen
sprake van een fixatie van de religieuze verhoudingen, wel van duidelijk herkenbare
patronen. Het zou daarom de moeite waard zijn om de religieuze ontwikkelingen ook
voor de tweede helft van de 17 e eeuw in kaart te brengen voor deze drie steden en voor
de classis als geheel.
Om het interne en externe confessionaliseringsproces op regionaal niveau in beeld te
kunnen brengen voor de gereformeerde kerk, was het noodzakelijk om de
wisselwerking tussen classis en synode en tussen classis en kerkenraden over een
langere periode te analyseren. Alleen langs die weg kon de eigen inbreng van de
verschillende organen op waarde worden geschat. Zo kon op lokaal niveau al in de jaren
’30 een vorm van omgangsoecumene ontstaan, omdat het ageren tegen katholieken en
in mindere mate tegen de doopsgezinden aan de Noord-Hollandse synode en deels aan
de classis overgelaten kon worden.
Door vergelijking van de gegevens uit de synodale en classicale acta en uit de
kerkenraadnotulen kwamen standpunten en verschuivingen in de tijd boven water die
anders waarschijnlijk niet ontdekt waren. Bovendien konden zo leemten in de bronnen,
bijvoorbeeld voor de jaren 1572-1592 worden opgevuld. Al met al hebben deze bronnen
een boeiende inkijk opgeleverd in de manier waarop de gereformeerde voormannen en
hun geloofsgenoten zich met hart en ziel en soms met de moed der wanhoop hebben
ingezet voor de op- en uitbouw van hun kerk. Zij deden dat in een door oorlog en strijd
verwoest land, waarin zeker in de eerste decennia veel wantrouwen en onverschilligheid
overwonnen moest worden en waarin de traditionele eenheid tussen kerk en staat
voorgoed verleden tijd was. De classicale organisatie, meestal in de rug gesteund door
de synodale vergaderingen, vervulde hierbij een belangrijke rol met name door haar
zorg en inzet voor de predikanten en voor de onderlinge eenheid.
13 Pollmann, Een andere weg naar God, p. 190. Haar studie laat zien dat de overgang van het
katholicisme naar het protestantisme voor velen geen radicale breuk was, maar een geleidelijk proces,
waarbij een combinatie van religieuze en maatschappelijke factoren een rol speelde. (aldus een
samenvatting van Selderhuis, Handboek Nederlandse kerkgeschiedenis, pp. 302-303).
conclusies/ pag. 438