De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

niet vrijwillig vertrekken. De Edamse kerkenraad werd opgedragen hem via de
magistraat te laten afzetten. Het is echter de vraag of men daar gehoor kreeg. 158
Zijn naamgenoot Jan Pietersz uit Monnickendam voelde er evenmin voor om alle
gevraagde geloofsartikelen te bestuderen en ondertekenen. Deze Jan Pietersz wordt in
de classicale acta later als paaps schoolmeester aangeduid en met hem werd via de
lokale magistraat vrij snel daarna korte metten gemaakt. 159
Heel wat meer hadden classis en kerkenraad te stellen met Jan Auwelsz Moens, rector
van de kleine Latijnse school te Purmerend. Aanvankelijk werd met hem een soort
compromis bereikt. Deze katholiek leek namelijk bereid naar de gereformeerde kerk
over te gaan en beloofde in de tussentijd zijn leerlingen getrouw de catechismus te
leren, geen boeken of argumenten strijdend met de gereformeerde leer te gebruiken en
zich onder kerkenraadopzicht te stellen, als ware hij lidmaat. 160 In 1625 was men minder
overtuigd van zijn goede wil en werd hem het schoolhouden op last van de classis
voorlopig verboden door de magistraat. Moens verscheen daarop in de
classisvergadering om te pleiten voor zijn onschuld. Hij toonde zich bereid die artikelen
tekenen, die niet met zijn geweten streden. 161 De classis ging hier niet mee akkoord en
bood hem onderricht aan door een van de predikanten.
In een volgende vergadering benadrukte Moens dat hij slechts een kleine, particuliere
bijschool hield, geen theoloog was en ook geen stadsschoolmeester die salaris van de
stad genoot. Hij deed echt zijn best om niets te doen of te leren, dat streed met de
gereformeerde religie en begeleidde de kinderen van gereformeerde ouders op
donderdag en zondag zelfs tot aan de kerkdeur. Zelf mee naar binnen gaan, zo een
schoolmeester betaamde, deed hij echter niet. Op strikte voorwaarden stond de classis
hem daarop toe voort te gaan met zijn schooldienst. 162 Een jaar later werd hij alsnog
tijdelijk afgezet door de magistraat, om na tekening van de schoolorde zoals opgesteld
door de Staten van Holland toch weer aan het werk te mogen van de classis. 163 Zo ging
158 Acta van de classis Edam, 11.11.1619, 15.6.1620 (hier wordt gesproken over de door de classis
afgezette schoolmeester Jan Pietersz van Edam); in de kerkenraadsnotulen van 1620 valt te lezen dat men
Jan Pietersz zal voorschrijven wat hij de jeugd moet leren, maar afgezet werd hij niet. In de notulen van
1634 staat namelijk dat het schoolhouden van Jan Pietersz niet ‘accordeert’ met de acta van de nationale
synode, aangezien hij uit paapse boeken les geeft. Pas op dat moment werd deze zaak aan de
burgemeesters voorgelegd. Kerkenraadsnotulen Edam, 2.8.1620, 8.10.1620, 1.1.1634, 29.1.1634,
9.4.1635. In de burgemeestersboeken is hier verder niets over te vinden. Wel stelden de burgemeesters
eind 1620 een lijst samen van schoolboeken die in het onderwijs gebruikt mogen worden, ‘opdat de
kinderen eendere boecken leren ende malcanderen niet verwijten dats een papist, dats een geus boeck’.
Alleen deze ‘ende diergelijcke (boeken) die met de leere van de gereformeerde religie’ overeenstemmen,
mochten gebruikt worden in het onderwijs. Blijkbaar werden tot die tijd ook andere schoolboeken
gedoogd. Oud Archief Edam, inv. nr 66B, memorieboeken van de burgemeesters, 1604-1625, f. 136v
(oktober of november 1620). Afdoende is dit voorschrift niet geweest, want in 1639 besloot de
kerkenraad de scholen te inspecteren om te zien of er ‘paepsche boecken’ werden gebruikt.
Kerkenraadsnotulen 30.10.1639. Ook te vinden bij Costerus Pzn, De Groote of Sint Nicolaas Kerk te
Edam, p. 63. Over het onderwijs in Edam: Van der Eerden-Vonk, ‘Edamse schoolmeesters’, pp. 6-10.
159 Acta van de classis Edam, 11.1.619, 25.11.1619, 15.6.1620, 27.7.1620 ; vanuit Monnickendam werd
op die laatste vergadering gerapporteerd dat de magistraat tegen deze schoolmeester procedeerde. In de
vroedschapsnotulen van Monnickendam is hierover niets genoteerd. Wel overgeleverd is de ordonnantie
van de latijnse en duijtsche schole, uit 1620 (Oud Archief Monnickendam, inv. nr. 60), met daarin
voorschriften voor het godsdienstonderwijs, de te gebruiken boeken en de kerkgang. Tekst opgenomen
door Appel in zijn artikel ‘Het onderwijs in Monnickendam in vroeger eeuwen’, pp. 21-28.
160 Acta van de classis Edam, 11.11.1619.
161 Dit zullen de artikelen 2 tot en met 5 geweest zijn.
162 Acta van de classis Edam, 5.5.1625, 28.7.1625, 31.7.1625.
163 Acta van de classis Edam, 7.9.1626, 5.10.1626, 12.4.1627.
hoofdstuk 4/ pag. 215