De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Dat nu ook in Edam religieuze dissidenten te vinden waren, blijkt voorts uit de arrestatie
en verhoren van enkele inwoners in 1546, als zijnde besmet 'metter gereprobeerde
secten'. Het waren Dierick Pietersz Smid of Smuel, Simon Poort, substituut van de
schout binnen Edam, Cornelis Rembrantsz (pastoor te Koedijk 128 ), Jacob Gelderman
Smid, Griete Willems, huisvrouw van Melis Adriaensz en twee inwoners van Axwijk:
Jacob Heynesz en Jan Diericxs. 129 Dirck Pietersz Smid werd door het Hof van Holland
tot de brandstapel veroordeeld, omdat hij langdurig niet ter kerke is geweest 'alsoe hy
seyde in den Evangelie nyet te vinden dat in der kercke eenighen dienst Goidts gedaen
werde'. In plaats daarvan had hij diverse malen in zijn eigen huis en op de dijk buiten
Edam ‘in heymelicken conventiculen ende vergaderinghe aen eenige zyne complicien
de heylige scrifturen gelesen'. 130
Zijn medestander Jacob Elbertsz alias de Geldersman eindigde eveneens op de
brandstapel. Uit zijn verhoor wordt duidelijk dat ook hij op aanraden van Dirck Pietersz,
al twee jaar lang niet ter biecht of eucharistie geweest was, aangezien men daar
afgoderij bedreef, namelijk dat 'den Heere des hemels gemaict werdde van meel, water
ende van hontsmeer' 131 en 'indien hij soude moeten geloven dat onder 'theylige
sacrament 'tlichaem Christi was, soe mosten allen d'apostelen logenachtich wesen'. Net
als Pietersz voegde Geldersman hier aan toe 'dat hij oick nyet houdt van den vagevier
ende andere ceremonien van der heylige kercke'. 132
Het is opvallend dat in beide verhoren niet gesproken wordt over de volwassendoop,
alleen over de eucharistie, de biecht en het vagevuur. Beide mannen zijn, samen met
Andries Smuel, te vinden in de martelaarsspiegel van Tieleman van Braght en door hem
in de doopsgezinde traditie ingelijfd. Een deel van tekst van het verhoor van Andries en
Dirck Pietersz Smuel zoals opgenomen door Van Braght, komt overeen met dat van
Geldersman zoals genoteerd in de sententiën van het Hof van Holland. Het lijkt er dus
op dat hier toch slechts sprake is van twee in plaats van drie personen. 133 Een ander
verschil is dat in de veel uitgebreidere tekst bij Van Braght, wel gesproken wordt over
het thema van de doop. De verhoorde(n) antwoordde(n) hierbij in doperse zin door te
verwijzen naar Marcus 16:16 (doop op belijdenis), zonder dat precies duidelijk wordt of
de betrokkene(n) de volwassendoop zelf onderging(en). 134
Samengevat meen ik te kunnen stellen dat het hier om twee mannen gaat die weliswaar
voor hun geloof gestorven zijn, maar niet zondermeer in de doperse traditie geplaatst
mogen worden. 135 Dit zou ook overeen komen met de opmerking van Quirijn Pietersz
128 Met dank aan dr. A.C. Duke voor deze inlichting, op basis van het Nationaal Archief
Grafelijkheidsrekenkamer, rekeningen 4466, fo. 96v-97. Mr. Jan van Tessel, pastoor te Purmerland zou
ook van ketterse neigingen verdacht zijn (Grafelijkheidsrekenkamer, rekeningen 4464, fo. 82v).
129 Archief Doopsgezinde gemeente Amsterdam, inv. nr. 334 (14 januari 1546).
130 Archief Doopsgezinde gemeente Amsterdam, inv. nr. 337 (22 mei 1546); zie ook: Woltjer, ‘Het
conflict tussen Willem Bardes en Hendrick Dirckzoon’, p. 181; en Hofman, Het kerkje op de kaasmarkt,
pp. 10-14.
131 Soortgelijke verwijzingen naar hondensmeer in verband met de hostie zijn te vinden in het verhoor van
Gerryt Luyttyes, door het Hof van Friesland in 1539 (Mellink, Documenta Anabaptistica, I, nr. 80, pp.
58-60) en in het verhoor van een ketterse schoolmeester uit Asperen in 1566, te vinden in: Duke, ‘An
enquiry into the troubles in Asperen, 1566-1567’, pp. 218-220.
132 Archief Doopsgezinde gemeente Amsterdam, inv. nr. 338 (22 mei 1546).
133 Dit vermoeden wordt bevestigd door de rekeningen van de rekenkamer: Nationaal Archief
Grafelijkheidsrekenkamer, rekeningen 4466, fo. 84-84v (inlichting van dr. A.C. Duke).
134 Van Braght, Het bloedig tooneel, dl II, pp. 75-80.
135 Dit zou ook gelden voor Jan Jacobsz Reyers uit het naburige Middelie, in 1548 beschreven als een
‘groot secramentarius’, Nationaal Archief Grafelijkheidsrekenkamer, rekeningen 4468, fo. 34v.
(aanvulling van dr. A.C. Duke).
hoofdstuk 1/ pag. 42