De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Vooral R.H. Bremmer heeft de aandacht gevestigd op de politieke achtergronden bij die
synoden en in zijn spoor zal in deze paragraaf allereerst kort geschetst worden te
midden van welke hectiek deze synoden plaatsvonden. 124 Wat betekende dit voor de
wijze waarop de kerk haar eigen positie binnen de Nederlandse samenleving zag,
blijkens de oudste kerkorden? Werden de lijnen uitgezet in Wezel en Emden
doorgetrokken of aangepast aan de nieuwe politieke omstandigheden? Hoe wilden de
opeenvolgende synoden de interne eenheid en de zuiverheid van de leer wilden
bewaken en welke rol werd daarbij aan de classis werd toebedeeld? En in samenhang
hiermee: in welke mate werden van overheidswege van de gereformeerde kerk, als
publieke kerk concessies gevraagd en verkregen ten aanzien van de bediening van de
doop, de kerkelijke huwelijkssluiting en de toelating tot het Avondmaal? Vragen die in
deze paragraaf centraal staan.
Synoden in tijden van spanning
De eerste synode op vaderlandse bodem vond van 15 tot 28 juni 1574 plaats in
Dordrecht. Deze synode wordt in de acta weliswaar betiteld als een provinciale, maar
kan volgens Dankbaar op één lijn geplaatst worden met de latere nationale synoden,
aangezien de te Dordrecht genomen besluiten nadien ook in de andere gewesten werden
erkend door de gereformeerde kerken daar. 125 In Dordrecht waren afgevaardigden uit de
classes van Holland en Zeeland uitgenodigd, maar alleen de gedeputeerden uit de
classes Dordrecht, Delft, Brielle, Schouwen en Walcheren verschenen daadwerkelijk. 126
De Leidse afgevaardigden waren afwezig als gevolg van de belegering van hun stad en
ook de al genomineerde zeven vertegenwoordigers uit Noord-Holland 127 moesten
verstek laten gaan 'dewijle die gemeene saecken des lants al gheheel anders verlopen
zijn, so bij u.L. als bij ons sint den tijdt der selfer uuijtcondinghe; den viant den gehelen
strantcant deurlopende, met scepen ter zeewaerts comende, hijer met gewelt op
versceijden oorden int lant vallende'. Hoewel het tij leek te keren op het moment van
schrijven, was men er nog lang niet gerust op 'dewijle onse vianden binnen ende buijten
onsen steden hen met wonderlijcke listicheijt ende geen cleijne stoutigheijt behelpende
die herten der simpelen noch soecken te bewegen tot muijterie ende trouloosheijt', zodat
men toch moest afzeggen, 'also dat den tijdt met alle omstandicheijden noch nijet toe en
laet den pastoren van haren cudden te vertrecken'. 128
Terwijl Leiden werd belegerd en het Noorderkwartier vanaf mei 1574 zuchtte onder
nieuwe Spaanse aanvallen en sinds de val van Haarlem afgesloten was van het
124 Het is opvallend dat Van den Broeke vrijwel geheel voorbij gaat aan de politieke
context waarbinnen de verschillende synoden plaatsvonden in de 16 e eeuw en zich
uitsluitend concentreert op de ontwikkeling van de classis zoals op deze synoden
vormgegeven. Van den Broeke, Een geschiedenis van de classis, pp. 61-75.
125 Dankbaar, ‘Von Wesel (1568) bis Dordrecht (1618-1619)’, p. 75; Bremmer, ‘De
‘Nationale’ Synode van Dordrecht (1574)’, pp. 205-206.
126 Duke, Reformation and Revolt, p. 208.
127 Geen van de genomineerden kwam uit de classis Edam.
128 De acta van de provinciale synode van Dordrecht, 1574 zijn zowel uitgegeven door
Rutgers, Acta der Nederlandsche synoden der 16 e eeuw, pp. 120-220, als door Reitsma,
Van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, dl 1, pp. 127-157. Het hier
opgenomen citaat is afkomstig uit de brief gestuurd vanuit Noord-Holland, gedateerd op
9 juni 1574 en opgenomen in de uitgave van Rutgers, pp. 193-194.
hoofdstuk 2/ pag. 95