De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

verhoudingen die erin resulteerden dat de katholieke kerk vanaf 1573 door de Staten
van Holland tot verboden organisatie werd verklaard en dat de doperse activiteiten
weliswaar oogluikend werden toegestaan, maar dat hun kerk in feite tot een semiclandestien
bestaan werd veroordeeld. De gereformeerde kerk mocht zich als enige
openlijk manifesteren, maar was daarbij in praktijk net zo afhankelijk van de ruimte die
de lokale elite haar bood, als de beide andere stromingen. Daarbij kreeg de
gereformeerde kerk, in de woorden van Jonathan Israel te maken met een frustrerende
paradox. Een deel van het volk zei de oude kerk weliswaar vaarwel, maar liep
tegelijkertijd nauwelijks warm voor de nieuwe. Hij verklaart dit enerzijds uit de
rivaliteit tussen de verschillende stromingen en anderzijds uit een gebrek aan religieuze
betrokkenheid en wijdverbreide afzijdigheid, als gevolg van de tientallen jaren van
zware druk van de Spaanse overheid, waarmee men trouw aan de katholieke zaak had
willen afdwingen. 37 De gereformeerde kerk was in Holland vanaf 1573 weliswaar de
enig toegestane publieke kerk, maar bleef zo een minderheid tussen de minderheden. 38
Wat had dit alles voor gevolgen voor de positie en de ambities van de gereformeerde
kerk binnen de classis Edam? Om dit te kunnen beoordelen zullen de volgende
onderzoeksvragen aan bod komen. Allereerst zal bekeken worden hoe het confessionaliseringsproces
verliep binnen de gereformeerde kerk zelf in de classis Edam en de
dorpen en steden daarbinnen. Wie namen het initiatief tot de vestiging van nieuwe
predikantplaatsen? Kwamen die impulsen van bovenaf, van classis- of synodewege, of
van onderop? 39 En hoe verhielden die gereformeerde gemeenten zich tot elkaar en tot de
classis? Werden de rijen intern gesloten of juist niet? Conformeerde de classis zich aan
de landelijke kerkelijke organisatie en kerkordelijke bepalingen of koos men voor een
meer autonome opstelling? Hoe droeg de classis in haar eigen regio zorg voor de
verbreiding en bewaking van de ware leer en de eenheid van organisatie? Naar welke
normen en waarden streefde de classis in dit proces van confessionalisering en in
hoeverre werden deze overgenomen en uitgedragen in de eigen kerkelijke kring, door de
predikanten, de kerkenraadsleden, de lidmaten? En: op welke wijze en tot op welke
hoogte wilden en konden de lokale kerkenraden participeren binnen de classis? Dus:
voelden de lokale kerken zich primair verbonden met de bovenlokale kerkelijke
organisatie of vooral met de eigen stad of dorpsgemeenschap?
Vervolgens wordt geanalyseerd welke positie de gereformeerde kerk in wilde nemen
binnen de totale samenleving in de hier onderzochte regio. Hoe dacht men in de classis
Edam over de grenzen van de kerkelijke gemeenschap en over de relatie tot de
burgerlijke overheden? In hoeverre vielen de kerkelijke en burgerlijke gemeente nog
37
Israel, De Republiek 1477-1806, deel 1, 397-399; zie hierover ook de verschillende artikelen van Duke,
zoals opgenomen in zijn bundel: Reformation and Revolt, met name de artikelen: ‘The Ambivalent Face
of Calvinism in the Netherlands 1561-1618’en ‘the Reformation of the Backwoods: the struggle for a
calvinist and presbyterian churchorder in the countryside of South Holland and Utrecht before 1620’. Deze
bijdragen gaan in op de genoemde problematiek, maar attenderen ook en mijns inziens terecht op de eigen
kracht van de nieuwe leer (Duke, Reformation and Revolt, pp. 199-200), en op de mate waarin de lokale
bevolking zich al voor de Opstand voor die leer interesseerde (Duke, idem, p. 231). Van Eijnatten en Van
Lieburg haken hier (helaas zonder bronverwijzing) bij aan. Van Eijnatten, Van Lieburg, Nederlandse
Religiegeschiedenis, p. 165. zie ook Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, p. 433 en
Frijhoff, ‘Religious toleration in the United Provinces’, p. 50.
38
Zie daarover bijvoorbeeld Woltjer, ‘De plaats van de calvinisten in de Nederlandse samenleving’, pp.
14-19.
39
Vergelijk de kritiek van Snel op de probleemstellingen van Frijhoff: Snel, ‘Kerkgeschiedenis,
religiegeschiedenis, godsdienstgeschiedenis’, met name pp. 57-59; als reactie op: Frijhoff, ‘Religie,
geloof en kerk’.
Inleiding/ pag. 7