De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

daarin. 79 Daar bleef het voorlopig bij. Pas begin jaren ’40 kwam ook de classis echt in
actie, opnieuw in het verlengde van synodale oproepen daartoe. Bij herlezing van de
synodale acta van 1640, drong de classis er in mei 1641 op aan om via magistraten en
officieren, de markten en verdere handel op zondag te verbieden. Een jaar later
aangevuld met de oproep om op te treden tegen kermissen op zondag, terwijl in één
adem door ook gewezen werd op het belang van het preken van de catechismus op
zondag na de middag. 80 In 1643 herhaalde men deze oproepen nogmaals, waarna de
Edamse classis op haar beurt de schendingen van de zondagsrust in de jaren 1644 en
1645 via de hiervoor aangehaalde gravamina onder de synodale aandacht bracht.
In al deze jaren werd slechts eenmaal vanuit een van de dorpen een vraag over
schendingen van de zondagsrust gesteld. In 1636 wilde Landsmeer weten hoe te
handelen met een lidmaat, vrachtvaarder, die alleen ’s winters ter kerke kwam. De
classis adviseerde de man ernstig te vermanen voortaan de sabbat te heiligen. 81 In alle
andere gevallen kwam de classis alleen in actie bij de voorbereiding op of naar
aanleiding van een synodevergadering: uitsluitend als doorgeefluik dus. Dat roept de
vraag op naar de situatie in de dorpen en steden binnen de classis. Hoe ging men daar
om met de zondagsrust en werd die rust gaandeweg bepleit als bedoeld voor de gehele
zondag? Werkten kerkenraad en overheden hierbij samen of juist niet? Waar kwamen
de voorbeelden vandaan die werden aangehaald in de Edamse gravamina? Het was
namelijk juist de Edamse classis die vooral in de eerste helft van de jaren ’40, maar ook
daarvoor al via haar gravamina de aandacht vestigde op schendingen van de
zondagswetten.
Geleidelijke uitbreiding van de zondagswetten in Edam
In de kerkenraadsnotulen van de stad Edam komen we enkele vermaningen tegen aan
het adres van twee lidmaten die op zondag aan het werk waren. De een schonk als
herbergier op zaterdagavond zoveel brandewijn aan zijn gasten, dat zij op
zondagmorgen nog dronken in zijn herberg te vinden waren. 82 De ander veroorzaakte
ergernis door op zondag niet ter kerke te gaan, maar ‘te sitten neyen ende arbeiden in
synen huyse’. 83
Beide gevallen dateren uit de jaren vóór de Dordtse synode. Jaren waarin deze
kerkenraad een vrij pragmatische houding aan de dag legde. Zo werd in 1599 de viering
van het Avondmaal een week uitgesteld, om te voorkomen dat vele lidmaten zich
zouden afhouden om naar de Amsterdamse kermis te kunnen gaan. Een soortgelijk
uitstel werd in 1612 bepleit, nu om te voorkomen dat het Avondmaal zou samenvallen
79
Acta van de classis Edam, 7.9.1626. In het totaal werden zes artikelen aangehaald, waaronder die over
de zondagsrust.
80
Acta van de classis Edam, 3.12.1640 (synodale opmerkingen over de zondagsrust werden wel genoemd
in de classis, maar verder heeft men geen voor ons zichtbare actie hierop ondernomen); 6.5.1641
(synodale acta van 1640 herlezen en nu wel tot actie overgegaan); 13.10.1642 (naar aanleiding van art. 38
van de synodale acta van 12.8.1642: het weren van kermissen op zondag en het pleidooi voor
middagpredicaties werden eruit gelicht. Het pleidooi tegen ‘afgodische’ feesten op vastenavond en St.
Nicolaasavond werd niet aangehaald in de classicale acta).
81
Acta van de classis Edam, 6.10.1636.
82
Kerkenraadsnotulen Edam, 20.1.1608, 10.2.1608, 10.1.1611, 27.2.1611, 4.4.1611, 29.5.1614,
13.3.1616: Het viel voor Wouter Jansz, lidmaat en herbergier niet mee om alle ergernis te voorkomen,
zonder dat zijn nering eronder leed.
83
Kerkenraadsnotulen Edam, 27.11.1605.
hoofdstuk 8/ pag. 408